Pokusa życia na kredyt nie zniknie

Co najlepiej opisuje to, co stało się w ciągu ostatnich kilku lat w gospodarce światowej? „Podróż osiemnasta” „Dzienników gwiazdowych” Stanisława Lema, w której profesor Solon Razgłaz tłumaczy Ijonowi Tichemu, że wszechświat, w którym żyjemy, powstał w wyniku Wielkiego Wybuchu na kredyt i z czasem pryśnie jak bańka mydlana. Z koniunkturą w gospodarce światowej było tak samo. Jeszcze dwa lata temu była bajeczna. Teraz prysła. I właśnie dlatego, że była głównie na kredyt. Czy coś z tego wynika dla koniunktury w następnych latach?

[srodtytul]Coraz mniej oszczędności[/srodtytul]

Przez ostatnie kilkanaście lat gospodarkę światową ożywiła konsumpcja na kredyt w USA. Udział oszczędności w dochodach Amerykanów malał, a deficyt handlowy USA rósł nieustannie. W końcu osiągnął wielkość stanowiącą ponad 60 proc. ogólnej wielkości deficytów handlowych wszystkich krajów. I było to wynikiem konsumpcji na kredyt, skoro od lat 70. realne płace w USA prawie nie rosły. Dlaczego przez ostatnie dwie dekady Amerykanie coraz mniej oszczędzali, a coraz bardziej żyli na kredyt? Mówiono im, że nie muszą oszczędzać, ponieważ stają się coraz bogatsi. W latach 90. mieli być coraz bogatsi w wyniku wzrostu cen akcji, a tej dekadzie w wyniku wzrostu cen domów. W ostatniej dekadzie także Brytyjczycy, Hiszpanie, Irlandczycy, Duńczycy i inne nacje doświadczały dobrodziejstw baniek spekulacyjnych na rynkach budowlanych.

[wyimek]Konsumpcja miliarda Chińczyków stanowi wciąż niewiele ponad 10 proc. konsumpcji 300 milionów Amerykanów[/wyimek]

Ciągle się powtarza, że boomy budowlane wywołały banki centralne, utrzymując niski poziom stóp procentowych. Tymczasem nie wszystkie utrzymywały tak niskie jak Fed stopy procentowe, a amerykańskie, brytyjskie, hiszpańskie, holenderskie, australijskie, irlandzkie i duńskie banki mogły udzielić tak wielu kredytów hipotecznych, ponieważ te, których udzieliły, zamieniały na papiery hipoteczne, które sprzedawały nie tylko innym bankom, ale także funduszom emerytalnym, funduszom inwestycyjnym i towarzystwom ubezpieczeniowym. To oszczędności złożone w tych instytucjach sfinansowały boomy budowlane.

Największy problem mają jednak banki. Po pęknięciu bąbli spekulacyjnych na rynkach budowlanych pozostało na rynku mnóstwo obligacji MBS (mortgage backed securities) będących efektem sekurytyzacji kredytów hipotecznych. Tkwią teraz smutne w bilansach banków. Nie są już podziwiane jako produkty nowoczesnej inżynierii finansowej. Bankowcy obligacji MBS wręcz się boją, ponieważ z każdym spadkiem ich cen puchną straty banków. MBS chcą kupować już tylko rządy i banki centralne, które stały się nie tylko pożyczkodawcą, lecz kupującym ostatniej instancji.

[srodtytul]Bańki eksportowe[/srodtytul]

Gdy słyszymy „bańka spekulacyjna”, myślimy o rynkach finansowych. Tymczasem określenie to może, niestety, odnosić się także do produkcji eksportowej. Przykładem był boom eksportowy w Japonii. W latach 2002 – 2007 eksport Japonii rósł o 12 proc. rocznie, a konsumpcja o niewiele ponad 1 proc., a więc praktycznie wcale. Obrazuje to skalę uzależnienia od eksportu tak zamożnego kraju jak Japonia, mimo że eksport stanowi tylko 18 proc. jej PKB. A jeśli wzrost gospodarczy Japonii zależy tak silne od eksportu, to zależał w ostatnich latach w dużej mierze od boomu budowlanego w USA. Jeśli ktoś nie wierzy, może porównać wykresy zmian cen domów w Stanach Zjednoczonych i wielkości importu japońskich samochodów.

Równie wyrazistym przykładem kraju znacznie uzależnionego od eksportu są Niemcy. Ich eksport także rósł szybko, a konsumpcja krajowa powoli. Szybki wzrost eksportu Niemiec był jednak efektem boomu budowlanego nie tylko w USA, ale także Wielkiej Brytanii i Hiszpanii, a w części również bąblowo-cenowego przyspieszenia wzrostu zamożności krajów naftowych.

Jakie są przyczyny tego, że w USA, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii konsumpcja rosła głównie na kredyt, a gospodarki tak zamożnych krajów, jak: Japonia, Niemcy, Szwajcaria i Szwecja, są silnie uzależnione od eksportu? Jednym z powodów były doświadczenia lat 70., gdy się okazało, że w globalizującej się gospodarce ekspansja fiskalna i monetarna nie przynoszą już ożywienia koniunktury. Rządy i banki centralne w kolejnych krajach decydowały się, by brać udział w czymś, co francuscy ekonomiści nazwali konkurencyjną dezinflacją, a więc prowadzeniem polityki liberalizacji gospodarek i niskiej inflacji, by poprawiać efektywność produkcji i eksportu. W eksporcie przynosiło to sukcesy, ale płace w krajach wysoko rozwiniętych zaczęły rosnąć wolniej niż wydajność.

Proces ten pogłębiła rewolucja akcjonariuszy promowana przez Michaela Jensena w latach 80. Opierała się na założeniu, że zarządy firm były wcześniej pod zbyt małym naciskiem akcjonariuszy, w związku z czym za mało dbały o efektywność firm i stopy zwrotu dla udziałowców. I to się zmieniło. Fuzje i przejęcia zmusiły zarządy do uległości, a one same zaczęły się starać maksymalizować stopy zwrotu dla udziałowców. Im także na tym zależało, ponieważ dochody zarządów zaczęły zależeć coraz bardziej od wartości ich opcji menedżerskich. Firmy były pod stałą presją cięcia kosztów, w tym także kosztów pracy. Dlatego nawet w okresach bardzo dobrej koniunktury płace w krajach wysoko rozwiniętych rosły powoli, a boomy konsumpcyjne były na kredyt.