Czym są „kredyty frankowe”?

Waloryzacja kredytu – zasady

„Kredyt frankowy” to tak naprawdę kredyt waloryzowany do waluty obcej. Najczęściej do franka szwajcarskiego. Dzięki wykorzystaniu klauzul waloryzacyjnych wysokość świadczenia jest określana w sposób pośredni, przez opisanie zasad ustalania wartości². W praktyce często spotyka się waloryzację czynszu o publikowany przez GUS wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, określenie wysokości zobowiązania poprzez odesłanie do kursu uncji złota czy baryłki ropy na wskazanej giełdzie. Zarówno doktryna³, jak i orzecznictwo⁴ dopuszczają także waloryzację zobowiązania w oparciu o walutę obcą, np. CHF, USD czy euro.

W przypadku „kredytów frankowych” tak naprawdę mamy do czynienia z dwoma rodzajami produktów. Prostszym jest kredyt denominowany, w którym kwota udostępnionego na podstawie umowy kapitału stanowi równowartość wskazanej w umowie sumy wyrażonej w walucie obcej⁵. Przykładowo bank może zobowiązać się do udzielenia kredytu stanowiącego równowartość w PLN, np. 100 000 euro czy 250 000 CHF.

Nieco bardziej skomplikowanym produktem jest kredyt indeksowany do waluty obcej. W tym przypadku w umowie kwota kapitału, co prawda jest wskazana w złotych polskich, ale po uruchomieniu kredytu bank przelicza wypłacone środki na walutę obcą, do której indeksowany jest kredyt (np. CHF). Mimo że kredytobiorca faktycznie uzyskuje złotówki, to jego zadłużenie jest wyrażone w walucie obcej⁶.

Powiązanie kredytu złotowego z walutą obcą sprawia, że zmiana kursu waluty obcej ma wpływ najpierw na kwotę wypłaconego kapitału w przypadku kredytu denominowanego oraz saldo zadłużenia dla kredytu indeksowanego. Ponadto w każdym przypadku zmiana kursu CHF po zawarciu umowy wpływa na wysokość raty kredytu.

Czytaj więcej

Konsumenci

Kredyty frankowe. Poradnik - jak rozwiązać spór z bankiem

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, w czerwcowym wyroku, po raz kolejny stanął po stronie frankowiczów. Wcześniej uznał, że wadliwą umowę kredytową można unieważnić na żądanie lub za zgodą konsumenta. Teraz stwierdził, że w przypadku unieważnienia umowy bank nie może domagać się od kredytobiorcy wynagrodzenia za korzystanie z kapitału.

Obliczanie rat – wykorzystanie kursu sprzedaży

Kredytodawcy w umowach kredytów indeksowanych i denominowanych powszechnie odsyłali do tabel kursowych banków. W przypadku kredytu denominowanego kwota kredytu wyrażona w walucie obcej w umowie przy wypłacie była przeliczana na PLN w oparciu o kurs kupna z tabel kursowych. Natomiast w przypadku kredytów indeksowanych kurs kupna był wykorzystywany przy obliczeniu salda zadłużenia i przeliczeniu kwoty udzielonego kredytu w PLN na wyrażone w walucie obcej saldo zadłużenia. W każdym przypadku raty kredytu były obliczane z wykorzystaniem kursu sprzedaży.

Taka konstrukcja budzi wiele wątpliwości. Wykorzystuje tzw. mechanizm spreadu walutowego. W obrocie walutami obcymi powszechnie wykorzystywane są kursy kupna waluty oraz sprzedaży. Oczywiście kursy kupna są niższe od kursów sprzedaży. O ile różnice w kursie kupna mają uzasadnienie w obrocie kantorowym, gdzie rzeczywiście dochodzi do wymiany waluty, o tyle nie mają uzasadnienia do obsługi kredytów indeksowanych/denominowanych, ponieważ faktycznie między bankiem a kredytobiorcą nie dochodzi do wymiany złotych polskich na walutę obcą, a wszelkie transakcje walutowe mają wyłącznie księgowy charakter⁷.

Ani umowy kredytu, ani regulaminy kredytowania nie zawierały postanowień określających zasady, którymi powinien kierować się bank przy ustalaniu kursów w tabelach kursowych. Formalnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby kursy te były ustalane w oderwaniu od wartości rynkowej waluty. Nie było żadnych formalnych przeszkód w tym, aby bank mógł ustalić kurs CHF na 10 PLN, mimo że średni kurs NBP dla CHF wynosił np. 2,80 PLN.

Ponadto kredytobiorcy nie byli prawidłowo informowani o ryzyku kursowym. Skoro kredyt miał być spłacany przez kilkadziesiąt lat, to kredytobiorca powinien otrzymać informację o tym, jak kształtował się kurs CHF na podobny okres wstecz, czyli w praktyce od 1990 roku do zawarcia kredytu⁸. Zamiast tego „kredyt „frankowy” był przedstawiany jako tani i bezpieczny.

Ochrona konsumenta

Wchodząc do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się do implementacji prawa unijnego, w tym dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Z uwagi na konieczność wdrożenia dyrektywy do kodeksu cywilnego (dalej k.c.) wprowadzono art. 3851 § 1 o następującej treści:

„Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny”.

Przeważająca część kredytów indeksowanych i denominowanych była udzielana na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych kredytobiorców. Postanowienia zawierające odesłanie to tabel kursowych nie podlegały negocjacjom i pochodziły z przygotowanych wcześniej wzorów umów i regulaminów. Możliwość dowolnego kształtowania kwoty udzielonego kredytu i wysokości spłacanych rat jest rażąco niekorzystna dla konsumenta oraz narusza dobre obyczaje. Aktualnie w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że postanowienia umowy odsyłające do tabel są niejednoznaczne i określają główne świadczenia stron⁹.

W orzecznictwie podnosi się, że po wyeliminowaniu z umowy kredytu odesłań do tabel kursowych, nie jest możliwe jej dalsze wykonywanie¹⁰. Dla stwierdzenia nieważności umowy kredytu w świetle najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego konieczne jest złożenie przez konsumenta oświadczenia, że jest świadomy skutków unieważnienia umowy oraz chce skorzystać z ochrony przewidzianej przez dyrektywę 93/13/EWG¹¹.

Stwierdzenie nieważności umowy oznacza, że konsument przestaje być zobowiązany do dalszej spłaty rat. Może domagać się od banku zwrotu wszystkich opłat dokonanych w ramach wykonywania umowy kredytu. Upada także hipoteka zabezpieczająca zwrot udzielonego kredytu. Z drugiej jednak strony bank może domagać się zwrotu kwoty udzielonego kapitału^12.

Skutki nadużycia zasady swobody umów

Niezależnie od przepisów chroniących konsumenta, umowy kredytu indeksowanego/denominowanego do waluty obcej mogą być podważane w oparciu o ogólne zasady prawa cywilnego.

Do istoty zobowiązania należy określenie świadczeń stron. Na podstawie treści umowy zarówno wierzyciel, jak i dłużnik powinni być w stanie obliczyć wysokość świadczeń. W umowie dopuszczalne jest wskazanie obiektywnych i weryfikowalnych kryteriów pozwalających stronie na ustalenie wysokości zobowiązania (np. średni kurs NBP, wskaźnik cen towarów i usług publikowany przez GUS). Niedopuszczalne jest pozostawienie określenia świadczenia swobodnemu uznaniu wierzyciela¹³.

Banki, zamieszczając w umowach odesłanie do tabel kursowych, mogły w sposób dowolny kształtować zobowiązania stron umowy kredytu. Dlatego tzw. kredyty frankowe stanowią nadużycie zasady swobody umów i są nieważne. Ma to szczególne znaczenie dla kredytów udzielonych na cele związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, gdyż w tych przypadkach kredytobiorcom nie przysługuje ochrona przewidziana dla konsumentów.

¹ Ustawa z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (DzU z.2011 r., nr 165, poz. 984).

² P. Nazaruk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, LEX/el. 2023, art. 3581.

G. Kozieł w M. Załucki (red.). Kodeks cywilny. Komentarz. Warszawa 2020 str. 806–807.

³ Tak np. T. Wiśniewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2018, art. 3581.

⁴ Tak np. SN w wyroku z dnia 19 grudnia 2017 roku o sygn. I CSK 139/17, LEX nr 2454799.

⁵ Tak np. SA w Warszawie w wyroku z dnia 3 czerwca 2020 roku o sygn. V ACa 755/19, LEX nr 3044504.

⁶ SN w wyroku z dnia 22 stycznia 2016 roku o sygn. I CSK 1049/14, OSNC 2016, nr 11, poz. 134.

⁷ SA w Warszawie w wyroku z dnia 4 października 2022 roku o sygn. V ACa 307/20, LEX nr 3435977.

⁸ M. Dziedzic w T. Szanciło (red.). Kredyty powiązane z walutą obcą. Aspekty materialnoprawne i procesowe. Komentarz praktyczny, Warszawa 2022.

⁹ Tak np. SN w wyroku z dnia 27 lipca 2021 roku o sygn. V CSKP 49/21, LEX nr 3207798.