„Znikający rocznik”. Co się dzieje z uczniami–cudzoziemcami w polskim systemie edukacji?

Tekst powstał we współpracy z Wydawnictwami Szkolnymi i Pedagogicznymi SA

Polska szkoła coraz wyraźniej odzwierciedla współczesną różnorodność społeczną. W roku szkolnym 2024/2025 uczniowie–cudzoziemcy stanowią ponad 5,3 proc. ogółu uczących się – to duży krok na drodze do edukacyjnej integracji. Jednak analiza danych prowadzona przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO) we współpracy z Fundacją International Rescue Committee Polska (IRC) zwraca uwagę na alarmujące zjawisko: „znikanie” starszych uczniów–uchodźców z systemu edukacji.

Czytaj więcej

Edukacja

"Tu jesteśmy gośćmi, a nasz dom nie istnieje". Życie ukraińskich dzieci w Polsce

Dzieci, które trafiły do Polski w wyniku wojny w Ukrainie, odczuwają nie tylko strach i stres, al...

„Znikanie” starszych uczniów–cudzoziemców ze szkół. Skala zjawiska: różnorodność i miejsca nauki

W roku szkolnym 2024/2025 w polskich placówkach edukacyjnych uczy się ok. 353 tys. dzieci i młodzieży – cudzoziemców. W przedszkolach to 62,6 tys., w szkołach dla dzieci i młodzieży – 237 tys., natomiast w systemie dla dorosłych – 53,4 tys. uczących się.

W przedszkolach i szkołach dla dzieci i młodzieży uczniowie–cudzoziemcy stanowią 4,8 proc. ogółu. Przeważają obywatele Ukrainy – aż 84 proc. tej grupy. Wśród pozostałych najliczniej reprezentowane są osoby z Wietnamu i Indii.

Co istotne, dywersyfikacja nie ogranicza się do wielkich miast – 67 proc. szkół w Polsce ma w swoich oddziałach co najmniej jednego ucznia–cudzoziemca, a w technikach odsetek ten sięga już 89 proc. Z kolei w co trzeciej klasie znajduje się co najmniej jeden młody człowiek z Ukrainy – edukacja międzykulturowa staje się codziennością.

Co więcej, relatywnie więcej ukraińskich uczniów niż Polaków trafia do szkół technicznych (51 proc. vs 41 proc.) i branżowych (19 proc. vs 13 proc.).

Głęboki problem: „znikanie” uczniów w kluczowych momentach

Pomimo wzrostu liczby uczniów–uchodźców uczących się w szkołach ponadpodstawowych, występuje zjawisko dramatycznego odpływu młodzieży w kluczowych momentach edukacyjnych. Między III i IV klasą liceum oraz po I klasie technikum lub szkoły branżowej z systemu edukacji znika od 30 do 35 proc. rocznika. Niestety, nie wiadomo, co dzieje się z tymi młodymi ludźmi – autorzy raportu podkreślają pilną potrzebę pogłębienia diagnozy.

Czytaj więcej

Cudzoziemcy

Ukraińscy uczniowie rezygnują z polskich szkół

56 proc. młodych uchodźców nie kształci się w krajowych placówkach. Przez pół roku ubyło ich 10 tys.

Portal Samorządowy zwraca uwagę na skalę tego zjawiska – określając je jako „tajemnicze zniknięcia”, które wymagają wyjaśnienia i interwencji.

Cudzoziemcy w polskich szkołach. Język barierą integracji: obecne wsparcie to za mało

Znajomość języka polskiego jest kluczowa dla powodzenia edukacyjnego, a mimo to tylko 36 proc. uczniów–cudzoziemców ma dostęp do dodatkowych lekcji języka polskiego jako drugiego (J2P). Wśród uchodźców z Ukrainy wsparcie to obejmuje 48 proc. – nadal zbyt mało, by zapewnić skuteczną integrację i przygotowanie do egzaminów.

Szczególnie ryzykowne wydają się tzw. „oddziały cudzoziemskie”, czyli klasy złożone wyłącznie z uczniów z Ukrainy – jest ich około 500, a ich wpływ na integrację i skuteczność nauki pozostaje niejasny.

Natomiast wspierające rozwiązania – oddziały przygotowawcze – działają w zaledwie 37 z 380 powiatów, a korzysta z nich jedynie 2 proc. uczniów–cudzoziemców.

Braki w danych o cudzoziemcach w polskich szkołach – systemy, które nie rozmawiają

Raport sygnalizuje braki w koordynacji danych między różnymi systemami: SIO, ZUS i rejestru PESEL. Tych baz dotychczas nie porównywano rutynowo, co utrudnia śledzenie realizacji obowiązku szkolnego i monitorowanie losów uczniów–cudzoziemców.

Od sierpnia 2024 r. zmieniły się przepisy: uchodźcy z Ukrainy nie mogą realizować obowiązku szkolnego wyłącznie w formie zdalnej w ukraińskim systemie – wyjątkiem jest tylko klasa maturalna w roku szkolnym 2024/2025.

Porównanie rejestrów sugeruje, że w Polsce mieszka ok. 150 tys. dzieci–uchodźców w wieku szkolnym – większość korzysta z prawa do edukacji. Jednak dopóki dane nie „rozmawiają” ze sobą, wiele pozostaje hipotezą.

Rekomendacje – co należy zrobić?

Autorzy raportu przygotowanego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej i Fundację IRC Polska podkreślają, że integracja edukacyjna cudzoziemców nie może być traktowana jako temat dodatkowy czy „specjalny”. To fundament całego systemu edukacji obywatelskiej, od którego zależy przyszłość zarówno polskich, jak i ukraińskich uczniów. Dlatego pierwszym krokiem powinno być nadanie temu zagadnieniu priorytetu w polityce krajowej.

Czytaj więcej

Cudzoziemcy

Od niedzieli nowe przepisy migracyjne. Ograniczenia dla studentów i pracowników

W niedzielę, 1 czerwca wchodzą w życie nowe przepisy przyjęte w ramach Strategii Migracyjnej rząd...

Jednym z kluczowych postulatów jest stworzenie systemu regularnego porównywania i uzgadniania danych z trzech głównych rejestrów: SIO, PESEL i ZUS. Tylko w ten sposób można wiarygodnie monitorować, czy każde dziecko faktycznie realizuje prawo do edukacji, a także szybko identyfikować przypadki „znikania roczników”.

Równie ważne jest wprowadzenie obowiązkowych lekcji języka polskiego jako drugiego dla wszystkich uczniów, którzy nie posługują się nim swobodnie. Ma temu towarzyszyć profesjonalizacja nauczania J2P, czyli przygotowanie odpowiednich programów i szkolenie kadry nauczycielskiej. Autorzy raportu podkreślają, że bez językowego wsparcia młodzież nie ma szans na sukces edukacyjny ani zawodowy.

Kolejną rekomendacją jest dokładne zdiagnozowanie i przeciwdziałanie zjawisku „znikających roczników”, czyli odpływowi uczniów między kluczowymi etapami nauki. Proponowane rozwiązania to m.in. mentoring, tutoring językowy, dodatkowa pomoc psychologiczna, a także wprowadzenie bardziej elastycznych ścieżek edukacyjnych, które pozwoliłyby młodym ludziom kontynuować naukę mimo trudności językowych czy adaptacyjnych.

Cudzoziemcy w polskich szkołach. Rola różnych aktorów edukacyjnych

Raport szczegółowo wskazuje także, jakie zadania powinny przejąć poszczególne instytucje i środowiska edukacyjne. Na pierwszym planie jest Ministerstwo Edukacji i Instytut Badań Edukacyjnych, które powinny nie tylko wprowadzić obowiązek kwartalnego uzgadniania danych między SIO, ZUS i PESEL, ale też publikować wyniki w formie dostępnej dla opinii publicznej. Konieczne jest także opracowanie ogólnopolskiego standardu nauczania języka polskiego jako drugiego oraz programów doskonalenia dla nauczycieli. Ministerstwo powinno ponadto uporządkować status tzw. oddziałów cudzoziemskich – albo włączyć je w logikę oddziałów przygotowawczych, albo stopniowo wygaszać na rzecz integracyjnych rozwiązań.

Samorządy, jako organy prowadzące szkoły, powinny z kolei zadbać o stworzenie sieci oddziałów przygotowawczych tak, aby były dostępne w każdym powiecie. To wymaga nie tylko odpowiedniego rozmieszczenia placówek, ale też wsparcia transportowego i systemu stypendialnego dla uczniów dojeżdżających. Samorządy mogłyby też powoływać szkolne centra wsparcia językowego, w których pracowaliby nauczyciele J2P, asystenci międzykulturowi, psychologowie i logopedzi. Ważnym elementem jest również monitoring przejść między etapami kształcenia – jeżeli uczeń nie pojawi się w nowym roku szkolnym, należy reagować natychmiast: od telefonu, po wizytę asystenta w domu rodziny.

Czytaj więcej

Edukacja i wychowanie

17-latek z Ukrainy musi dalej się uczyć w Polsce, mimo że skończył już szkołę

Systemy edukacyjne naszych krajów trzeba pogodzić, bo dzisiaj dochodzi do sytuacji, w których 17-...

Na końcu, ale nie mniej istotną rolę, odgrywają sami dyrektorzy i rady pedagogiczne. To oni powinni ustalić progi alarmowe w zakresie frekwencji i braków promocyjnych, a następnie szybko reagować poprzez dodatkowe zajęcia wyrównawcze, tutoring czy kontrakty zawierane z rodzicami. Zamiast izolować uczniów cudzoziemskich, szkoły powinny stosować strategie włączające – współprowadzenie lekcji przez dwóch nauczycieli (co-teaching), pracę w parach czy projekty rówieśnicze. Raport wskazuje też na konieczność wprowadzenia tzw. letnich klas przejściowych oraz kursów języka polskiego jako drugiego przed rozpoczęciem kolejnego roku szkolnego.

Wnioski z raportu

Polskie szkoły stają się bardziej różnorodne. Problemem staje się jednak systemowa „utrata” najstarszych uczniów–cudzoziemców, co grozi poważnym wykluczeniem edukacyjnym i społecznym. Raport CEO–IRC daje jasne rekomendacje, jak reagować – teraz konieczne są konkretne działania oraz koordynacja między ministerstwem, samorządami i szkołami. Bez tego zagrożony jest sukces integracji edukacyjnej i – w konsekwencji – społecznej.