W Nowym Jorku niepokój,że liberalna demokracja dochodzi kresu

Zaciekawiony, czego artyści szukali w nazizmie, sięgnąłem po dokumentalny film „Architektura zagłady”. Realizator Peter Cohen wykazuje, że narodowy socjalizm pragnął uzdrowić i upiększyć świat. Trudno mi się z tym pogodzić, bo jestem ze Słowian skazanych na uprzątnięcie przez brunatnych idealistów. Także Zagłada Żydów była dla nich operacją higieniczną. A jednak Cohenowi udaje się przekonać, że nazizm był ruchem estetycznym, osadzonym w niemieckiej tradycji doskonalenia ducha, do której dodał doskonalenie ciała. Czemu wyszła z tego zbrodnia i kicz? Wyszła zbrodnia, ponieważ choroba i brzydota należą do wolnego życia. Nie można ich nagle usunąć bez przemocy. A kicz wyszedł, gdyż nazizm przegrał wojnę. Gdyby wygrał, narzuciłby swoje kryteria oceny własnych dzieł, tak samo jak demokracja liberalna narzuca nam polityczną poprawność i zwątpienie we wszystko, może z wyjątkiem kursu franka. Ale nawet po sromotnej klęsce nie sposób zignorować przerażającego piękna zjazdu NSDAP w Norymberdze utrwalonego przez Leni Riefenstahl w filmie „Triumf woli”. Nie docenić jej filmu „Olympia”, gdzie łączy berlińską olimpiadę w 1936 r. z estetyką rzeźby starożytnych Aten. Drzemiąca w klasycyzmie siła wspólnoty jest pointą wystawy w muzeum Guggenheima.

Natomiast nowojorski ekspresjonizm abstrakcyjny jest sztuką wolności indywidualnej. W przestronnych salach MoMA oglądałem wielkie płótna tętniące tajemnicą i spisałem słowa: „Wydaje mi się, że nowoczesny malarz nie może wyrazić wieku aeroplanu, bomby atomowej, radia w starych formach renesansu czy jakiejś innej kultury przeszłości. Każdy wiek znajduje własną technikę”, powiedział Jackson Pollock w 1951 roku. Parę lat później stał się najsławniejszym malarzem Ameryki, chociaż wyśmiewanym przez filistrów. Jakieś kropki… Ale nie można go było zlekceważyć. Jego obrazy wryły się w masową wyobraźnię i były powszechnie komentowane, bo stawiały pytanie: co znaczą? Wynaleziona przez niego technika polegała na wylewaniu na płótno farby, która układała się w rytmiczne sploty. Ręką malarza kierowała podświadomość, tworząc gąszcz linii i kapnięć pigmentu. Wygląda to jak wyobrażenie systemu nerwowego w rozmaitych stanach pobudzenia w różnych swych segmentach. Stan potencjalności. Od dawna znam te obrazy, lecz dopiero teraz zauważyłem, że zewnętrzny obserwator tak może postrzegać świadomość szukającą sobie nowej formy. Według neurologii są to przecież przeskoki ładunków elektrycznych po nerwowych splotach.

Pollock ukazał więc na swoich najsłynniejszych obrazach – przyjmijmy – materialny nośnik świadomości, system nerwowy. A Mark Rothko przedstawił świadomość od wewnątrz. Jego najbardziej cenione płótna ukazują prostokątne, mgliste, barwne obłoki unoszące się na tle kontrastowych płaszczyzn. To malarski wyraz stanu postrzegania w oddzieleniu od obiektu obserwacji. Oglądamy rozjarzenie psychiki od wewnątrz, nastrój wytworzony kolorem, ale bez rzeczywistości zewnętrznej, którą zawsze w określonym nastroju oglądamy i zabarwiamy. To cofnięcie się w głąb psychiki. Wolność przez powrót do stanu potencjalnego, kiedy wszystko jeszcze jest możliwe.

Niektóre z tych płócien Pollocka i Rothka są przepiękne, chociaż nie mają formy niczego z potocznego życia. Otwierają wyobraźnię widza na nowe horyzonty, ponieważ można różnie je interpretować przez nabudowanie znaczeń. Przeciwnie działa sztuka faszyzmu, narzucając widzowi znaczenie przez formy od dawna ustalone. Faszyzm odwołuje się do wielkich mitów zbiorowości, aby wizualną przemocą „uszlachetnić masy”. Też działał w „wieku aeroplanu i radia”, chociaż zamiast bomby A miał na sumieniu tak samo radykalny cyklon B.

Ciekawe, że sztuka faszystowska bywa dobra, kiedy jest niedokończona. Choćby szkic do fresku przedstawiający Mussoliniego na koniu. Czemu? Bo wkrada się w jej pyszałkowatą postawę – niepewność obowiązkowa w naszych czasach liberalnych. Założenia monumentalne przypominają na szkicu ruiny. Zresztą twórca nazizmu musiał mieć przeczucie klęski u szczytu powodzenia. Architekt Albert Speer dostał od Hitlera polecenie takiego doboru materiałów i konstrukcji gmachów, aby po stuleciach zostały z nich malownicze złomowiska do podziwiania dla następnych pokoleń.

Wszakże największe wrażenie na wystawie w MoMA zrobiła na mnie, jak zawsze, „Flaga” amerykańska Jaspera Johnsa, Obraz jest namalowany na podkładzie prześwitujących gazet. Na niebieskim tle jaśnieją gwiazdy jakby ideału, a obok biało-czerwone pasy z naszej flagi. Ta czerwień jest jak krew. Chyba też potrzebujemy uwznioślającego mitu, lecz rodzi to niepokój. Czy po złotych żniwach plutokracji nastąpią krwawe żniwa historii?