1

Kto zasługuje na tytuł profesora? Odpowiedź – wydawałoby się – jest prosta: każdy i tylko znakomity naukowiec. Po czym poznać znakomitego naukowca? Z pewnością powinien on być autorem wybitnych prac. Znowu jednak powstaje pytanie: po czym poznać, że jakaś praca naukowa jest wybitna?

Jeden ze sposobów polega na odwołaniu się do oceny kompetentnego recenzenta. Kto miałby być takim kompetentnym recenzentem? Któż – jeśli nie inny znakomity naukowiec? Ktoś, kto już jest profesorem...

Nie ulega wątpliwości, że taki sposób oceny poziomu pracy naukowej ma swoje wady. Jest to – jak to się mówi – ocena subiektywna. Chciałoby się natomiast mieć jakieś kryteria obiektywne.

2

Jedną z prób obiektywizacji oceny wartości publikacji naukowej jest zinterpretowanie tej wartości w kategoriach liczby cytowań. Zakłada się, że praca jest tym wartościowsza, im częściej jest cytowana. Przy tym założeniu wszystko już staje się proste. Wystarczy sprawdzić, czy liczba cytowań pracy danego naukowca jest nie mniejsza od ustalonego minimum. Jeśli dysponujemy wykazem cytowań – kryterium to może bez trudu zastosować każdy (w szczególności każdy urzędnik): do tego nie trzeba innego profesora...

3

Skąd jednak wziąć ów wykaz? Nic prostszego: wykazy cytowań istnieją. Rejestrują one w szczególności, ile i które prace zostały zacytowane w czasopismach naukowych. Łatwo sobie wyobrazić, że rejestry takie obejmowałyby wszystkie czasopisma – trudniej coś takiego zrealizować (i takich rejestrów w istocie nie ma). Czy takie pełne wykazy byłyby jednak diagnostyczne? Nawet gdyby założyć – a jest to założenie w oczywisty sposób fałszywe – że cytowania w książkach można pominąć bez zniekształcenia obrazu sytuacji, to przecież czasopismo czasopismu nierówne. Istniejące wykazy rejestrują więc cytowania z listy najlepszych czasopism. Jak jednak się tę listę układa (a w każdym razie jak deklaruje się, że się ją układa)?

Po pierwsze, ogólna polityka publikacyjna takich czasopism jest wyznaczana przez komitet redakcyjny, do którego zaprasza się... znakomitych naukowców z danej dziedziny. Po drugie, publikuje się tylko takie prace, które zyskały pozytywną ocenę recenzentów, tych zaś dobiera się (a w każdym razie deklaruje się, że się dobiera – bo recenzje są anonimowe) spośród... znakomitych naukowców z danej dziedziny.

Wracamy więc do punktu wyjścia. Ostatecznie o tym, czy jakaś praca jest wybitna, a więc czy jest dziełem znakomitego naukowca, rozstrzyga ocena innego znakomitego (w najlepszym razie...) naukowca. Jedyna różnica polega właściwie na tym, że w jednym wypadku recenzent jest anonimowy, a w drugim – nie.

Po co więc ten korowód z cytowaniami?

4

Co istotniejsze: nawet w najostrożniej wyselekcjonowanych czasopismach (w każdym razie w mojej – filozoficzno-logicznej – branży) zdarzają się publikacje lepsze lub gorsze. A z kolei świetne teksty można znaleźć w czasopismach „peryferyjnych".

Nie suknia zdobi człowieka. Podobnie i nie miejsce publikacji czyni ją wartościową.

5

Sprawa cytowań jako rzekomo obiektywnego kryterium wartości prac naukowych na tym się jednak nie kończy.

Po pierwsze, za cytowanie uważa się w równym stopniu umieszczenie jakiejś pozycji w bibliografii – jak i dłuższą, gruntowną jej analizę. Po drugie, cytuje się cudze prace z różnych motywów. Czasem dlatego, że są dobre, ale czasem dlatego, że są złe. Czasem dlatego, że się je uważa za wybitne, ale czasem dlatego, że się z pozanaukowych względów ceni ich autora. Czasem dlatego, żeby je wyróżnić z masy przestudiowanych tekstów na dany temat, ale czasem dlatego, że się na te prace mniej lub bardziej przypadkowo trafiło...

Odmianą tej ostatniej metody staje się coraz częściej sięganie do Internetu. O tym, jak bardzo jest to niebezpieczne, przekonałem się niedawno, zaglądając do hasła, które ktoś mi poświęcił (nie wątpię, że w dobrej wierze) w internetowej Wikipedii. Połowa danych w pierwotnej wersji hasła była błędna. Przejrzałem dla porównania kilkadziesiąt innych haseł związanych z filozofią – i stwierdziłem z przerażeniem, że nie jest w nich lepiej. Stwierdziłem to z przerażeniem, gdyż docierają do mnie sygnały, że wielu moich kolegów zaczyna bezkrytycznie traktować Internet jako źródło zasługującego na zaufanie materiału informacyjnego...

Wracając do sprawy cytowań – nie ma więc zależności: im praca jest częściej cytowana, tym jest wartościowsza naukowo.

6

To, czy dana praca ukazuje się na łamach tego czy innego czasopisma naukowego, zależy nie tylko od poziomu naukowego tej pracy, ale także od polityki naukowej owego czasopisma. Redakcje i recenzenci preferują pewną problematykę i promują pewnych autorów – m.in. dlatego, że jest to zgodne z oczekiwaniami wydawców. „Nośne" tematy i „nośne" nazwiska przyczyniają się do większej poczytności także czasopism naukowych. Ale „nośność" nie jest gwarancją jakości!

Redaktor jednego z najbardziej znanych amerykańskich periodyków filozoficznych (a jest to skądinąd mój przyjaciel), kiedy zaproponowałem mu swego czasu pewien tekst – powiedział bez ogródek: „Wiesz? Na najbliższe trzy lata tematykę kolejnych numerów mam zamkniętą – a ten tekst nie mieści się w żadnej z nich...".

Bywają wybitne prace zdyskwalifikowane przez znane czasopisma – gdyż (jak bez ogródek piszą anonimowi recenzenci) autorzy tych prac... nie odwołują się do nikogo albo nie odwołują się do pewnych nazwisk. Odwrotnie (niech to będzie przykład historyczny): średniej rangi przedstawicielka bliskiej mi Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, Kokoszyńska, publikowała w okresie międzywojennym w cenionym do dziś czasopiśmie „Erkenntnis" nie bez związku z tym, że odwoływała się do prac Carnapa, który wtedy był redaktorem owego czasopisma. A jeden z najznakomitszych przedstawicieli owej szkoły, Czeżowski, nie opublikował za granicą do 60. roku życia prawie niczego. Powód był – jak mam prawo sądzić – taki: szedł własną drogą.

7

Postawę redakcji i recenzentów łatwo usprawiedliwić. Aby gruntownie ocenić merytorycznie jakąś (zwłaszcza wybitną) pracę, trzeba wielkich kompetencji i dużego wysiłku, a w konsekwencji – niemałego czasu. Wiem o tym aż nadto dobrze, gdyż założyłem i prowadziłem przez dziesięć lat periodyk filozoficzny, który niedawno, prowadzony już przez mojego ucznia, wszedł na tzw. listę filadelfijską, będącą dla niektórych wejściówką na naukowe salony.

Otóż redakcje czasopism „z listy", zarzucane setkami ofert, nie mogą sobie pozwolić na dogłębne studia nad tymi tekstami. Zastosowanie kryterium przynależności do wąskiej, wyznaczonej przez redakcję, problematyki oraz odwoływania się do ustalonej listy nazwisk, które powinny się znaleźć w zakwalifikowanym do druku tekście, radykalnie upraszcza pracę redakcji i jej recenzentów.

Jak to trafnie ujął jeden z naszych znakomitych matematyków – w świadomości autorów powstaje jednak następujący szkodliwy stereotyp sukcesu badawczego: nie stawiaj problemu na własną odpowiedzialność, a tym bardziej nie poszukuj własnej metody rozwiązania tego problemu! Lepiej – problem postawiony przez X-ińskiego rozwiąż metodą Y-owskiego!

8

Morał z tego jest następujący: jeśli będziemy stosować przy ocenie prac naukowych kryterium cytowań, to ponieważ zasady owych cytowań nie poddają się intersubiektywnej kontroli zewnętrznej – a w szczególności naszej kontroli – doprowadzimy z dużym prawdopodobieństwem do wasalizacji nauki w Polsce. Polscy naukowcy – chcąc sprostać stawianym im wymaganiom (mówiąc w uproszczeniu: dążąc do tego, aby zostać profesorami tytularnymi) – będą musieli z konieczności pozamerytorycznej zająć się problematyką uprawianą przez środowiska naukowe, do których odwołują się czasopisma uwzględniane na funkcjonujących międzynarodowych listach cytowań. Jeśli pojawią się u nas ośrodki własnej myśli, to raczej skupią się wokół naukowców, którzy nie dbają o to, czy wyniki ich badań opublikują czasopisma z takiej lub innej listy... Czy jednak to właśnie ich nie należałoby wesprzeć? Czy nie należałoby w tym zakresie zaufać opinii naszych własnych – i nie anonimowo działających – ekspertów? Opinii o charakterze jakościowym, a nie jakiemuś mocno wątpliwemu liczbowemu odpowiednikowi takiej opinii?

Wymagałoby to przełamania widocznej u nas od dłuższego czasu tendencji do marginalizacji wolnej – tzn. podejmowanej nie na zamówienie – działalności recenzyjnej. Jej wartość jest, niestety, jak najniesłuszniej deprecjonowana przy ocenie dorobku naukowego. Odwołam się znowu do przykładu z dziejów własnej dyscypliny. Gruntowna recenzja z „Elementów" Kotarbińskiego, napisana ongiś przez Ajdukiewicza, ma wartość małej monografii poruszanych w niej zagadnień!

9

Niech ten morał uzupełniony zostanie o jeszcze jeden wymowny przykład z okresu międzywojennego.

U szczytu swej aktywności była wtedy wspomniana wyżej filozoficzna Szkoła Lwowsko-Warszawska. W zakresie logiki przerastała ona właściwie wszystko, co się współcześnie działo poza granicami Polski. Ani Łukasiewicz, ani Leśniewski, ani ich uczniowie nie musieli zabiegać o publikację swoich wyników za granicą, bo sami stworzyli w Polsce ośrodek najwyższej klasy. O ich wielkości nie decydowało to, że byli cytowani przez logików zagranicznych. Niewielu zresztą było wówczas takich logików obcych, którzy potrafiliby docenić wartość ich dorobku. Pojawili się dopiero po II wojnie światowej, i to z powodów raczej pozamerytorycznych. Najważniejsze były dwa – o charakterze biograficznym. Łukasiewicz wyemigrował do Irlandii i zaczął z konieczności pisać po angielsku, a jego polscy uczniowie – Sobociński i Tarski – wyemigrowali do USA, wówczas niemalże pustyni logicznej, gdzie pierwszy założył świetne czasopismo logiczne, a drugi wychował grupę świetnych uczniów.

10

Wśród kryteriów tego, czy ktoś nadaje się na profesora tytularnego, wymienia się także uczestnictwo w międzynarodowych konferencjach i wygłaszanie wykładów poza miejscem zatrudnienia. Zaletą tego kryterium jest znowu operatywność. Cóż prostszego niż ustalenie odpowiednich liczb?