Reportaż Mai Narbutt z Finlandii

– Czujemy się brzydsi, gorzej ubrani, mniej inteligentni i bardziej prowincjonalni niż Szwedzi – wylicza jednym tchem publicystka Katja Boxberg. Mówi to z uśmiechem, może też dlatego, że akurat ona nie ma powodów do kompleksów – wygląda świetnie, a książka o życiu politycznym Finlandii, której jest współautorką, budzi duże zainteresowanie.

Porównywanie się z innymi narodami Europy wydaje się ulubionym zajęciem Finów.

Ogólnonarodowa dyskusja na ten temat rozgorzała już parę lat po wojnie, gdy Finlandia szykowała się do igrzysk olimpijskich w Helsinkach, a przewodniczący jej komitetu olimpijskiego apelował do rodaków, by wywarli dobre wrażenie. Jak twierdził, przekonanie Europejczyków, że Finowie są cywilizowanym narodem, jest ważniejsze niż medale, powinno się więc pamiętać o osobistej higienie, a także zrezygnować z picia alkoholu w miejscach publicznych i wszczynana bójek.

Finowie są świadomi swych wad, ale mają także świadomość zalet. Za swą największą zaletę uważają innowacyjność. Pochwałą jej jest „100 społecznych innowacji z Finlandii”, książka autorstwa kilkudziesięciu specjalistów z różnych dziedzin, do której wstęp napisała prezydent Tarja Halonen. Kiedy się ją czyta, trudno się oprzeć wrażeniu, że naturalną cechą Finów jest naukowe zacięcie, z jakim podchodzą do problemu. Niekiedy mają imponujące sukcesy – w latach 70. wymyślili od podstaw, jak powinno wyglądać szkolnictwo. I teraz fińskie 15-latki w organizowanych przez OECD testach sprawdzających poziom kompetencji szkolnych mają najlepsze rezultaty spośród 155 państw.

W równie naukowy sposób Finowie podchodzą do problemu partii politycznych, równouprawnienia kobiet, samobójstw, przestępczości, schizofrenii i wielu innych zjawisk. Nie zawsze jednak daje to równie dobre rezultaty, a sceptyków skłania do wypowiadania tez o „państwie niańce”.

[srodtytul]Z chaty do bloków[/srodtytul]

Ulubione zdjęcie Laury Kolbe przedstawia rodzinę pozującą przed niewielkim domem. Dzieci mają płowe czupryny i bose stopy. Fotografia jest w kolorze sepii, zrobiono ją w latach 20. ubiegłego wieku. Laura Kolbe, profesor historii na uniwersytecie w Helsinkach, lubi myśleć, że tak wyglądała jej rodzina. Obok tego zdjęcia kładzie inne – miasta satelity Helsinek, Espoo, blokowiska rozrzuconego obok lasów.

– Można założyć z dużym prawdopodobieństwem, że dzieci i wnuki osób na fotografii zdobyły wykształcenie i mieszkają teraz w Espoo – mówi prof. Kolbe. – Tak właśnie dokonał się najszybszy i najdłużej odwlekany proces urbanizacji w Europie.

Większość fińskiej klasy średniej ma podobne pochodzenie. W latach 60. do miast zaczęła napływać ludność wiejska. W latach 80. w ciągu jednego pokolenia powstała nowa kategoria społeczna – wykształceni profesjonaliści, co pozwoliło na przejście od gospodarki opartej na przemyśle drzewnym do gospodarki, której symbolem jest Nokia.

Ale nawet ci Finowie, którzy zamieszkali już w miastach, nie do końca są mieszczanami.

– Gdy pyta się Fina, co jest dla niego ważne, nigdy nie odpowie, że kariera i pieniądze. Na pierwszym miejscu będą rodzina, zdrowie, kontakt z naturą. W wolnej chwili zawsze pójdzie do sauny, wyjedzie na wieś, najchętniej do domu dziadków, który odkupił – mówi prof. Laura Kolbe. I dodaje z uśmiechem: – Na szczęście Finlandia to strefa wolna od snobizmu.

Proste upodobania, proste przyjemności, prostolinijny charakter. Tak Finowie widzą siebie i jest to element ich narodowej tożsamości. Liczą się czyny, a nie słowa – idealnym bohaterem jest legendarny międzywojenny biegacz Paavo Nurmi, dziewięciokrotny mistrz olimpijski, który po powrocie z igrzysk w Paryżu ominął wiwatujący na ulicach Helsinek tłum i nie mówiąc ani słowa, zamknął się w swym mieszkaniu.

Przeciętny Fin jest introwertyczny, jednak jest pewien temat, dość wydawałoby się osobisty i delikatny, o którym mówi się bez zahamowań. Można nawet odnieść wrażenie, że Finowie rozmawiają o tym chętnie – podczas dość oficjalnych spotkań nieoczekiwanie dowiadywałam się, że w rodzinie rozmówcy były poważne problemy z nadużywaniem alkoholu. Zawsze dotyczyło to dziadków. Mogłoby to świadczyć, że w następnych pokoleniach nie ma już tego problemu – ale świadczy tylko o tym, że mniej bolesne jest mówienie o sprawach bardziej odległych w czasie.

Nie wszystko w świecie Finów jest racjonalne i uporządkowane. Może się wręcz wydawać, że istnieje w nim ukryte pod powierzchnią dramatyczne napięcie, które wyzwala właśnie alkohol. Zgodnie z badaniami Gallupa deklarowany poziom poczucia szczęścia stawia Finlandię na drugim miejscu w świecie. Ale badania Eurostatu plasują ją w na dość wysokiej pozycji wśród krajów UE pod względem prawdopodobieństwa, że obywatel stanie się ofiarą zabójstwa, a wskaźnik samobójstw oraz liczba osób chorych na depresję i schizofrenię są tradycyjnie wysokie.

Tę melancholijną i mroczną stronę osobowości Finów wyraża tango, które odniosło tu nieprawdopodobny sukces. Co roku 100 tysięcy osób w tym pięciomilionowym kraju bierze udział w festiwalu tanga. Fińska odmiana tego tańca doczekała się już poważnych naukowych opracowań mówiących o tym, że odzwierciedla ona mentalność narodową w tym samym stopniu co poezja ludowa. Tango fińskie nie mówi o pożądaniu, zdradzie i miłości. Jego centralnymi tematami są smutek, tęsknota za rodzinnym domem, marzenie o nieosiągalnym dalekim lądzie, gdzie wiecznie kwitną kwiaty i panuje szczęście.

[srodtytul]Kac po finlandyzacji[/srodtytul]

Na zdjęciu, które utkwiło Katji Boxberg w pamięci, są Rosjanie. Leżą pokotem na śniegu, wszyscy nieżywi. Pod fotografią wklejoną pieczołowicie do rodzinnego albumu jest triumfalny napis „bingo”.

Nie wiadomo, kto zrobił to zdjęcie i je podpisał – albo dziadek, albo babcia, bo oboje poszli walczyć w wojnie zimowej, kiedy w 1939 roku Związek Radziecki zaatakował Finlandię.

Historię o zdjęciu, które oglądała w dzieciństwie, Katja opowiedziała mi, gdy rozmawiałyśmy o stosunku Finów do Rosjan.

Brutalność opowieści zrobiła na mnie wrażenie. Tym bardziej że przedtem spotykałam się z osobami, które zawodowo związane są z relacjami fińsko-rosyjskimi, i zaskoczył mnie ton, w jakim o nich mówili. Przeszłość w tej narracji jawiła się jak sielanka. Finlandia odnosiła same korzyści dzięki wejściu w radziecką strefę wpływów, rozwijała się gospodarczo, nie zaniedbując integracji z Europą. Wystarczyło zręcznie manewrować – to słowo klucz, jakiego używali eksperci, mówiąc o stosunkach z wielkim wschodnim sąsiadem.

Katja Boxberg zerka na listę moich rozmówców i się śmieje. Pokazując palcem nazwisko profesora X, mówi, że już w latach 70. jeździł na organizowane dla fińskich intelektualistów wycieczki do Moskwy, podczas których gospodarze pokazywali, jak wspaniałe jest życie w Kraju Rad. Pani Y z kolei kilka lat temu podpisała petycję w sprawie postawienia w centrum Helsinek pomnika Włodzimierza Lenina.

– Na Kreml eksperci patrzą przez różowe okulary. Nigdy nie było u nas prawdziwych sowietologów i nie w naszym kraju należy szukać specjalistow od Rosji – uważa Katja Boxberg.

Nie podziela też bezkrytycznego zachwytu nad zręcznością fińskich polityków, którzy przeprowadzili kraj przez okres zimnej wojny. W książce, której jest współautorką, stawia tezę, że znaczna część ustępstw na rzecz wschodniego sąsiada nie była podyktowana troską o zachowanie niepodległości, ale o własną karierę. Wielu proradzieckich pomysłów nie zrealizowano (należy do nich choćby projekt cenzurowania wszelkich krytycznych wzmianek o Związku Radzieckim), nie ulega jednak wątpliwości, że gdyby wprowadzono je w życie, to dzisiaj przedstawiano by je jako posunięcia, których nie można było uniknąć.

Niektórzy politolodzy uważają, że Finlandia nie jest wolna od niebezpieczeństw neofinlandyzacji – jej subtelną formą jest choćby fakt, że fińscy politycy wydają się licytować, kto jest lepiej przyjmowany na Kremlu. Jednak w życiu codziennym Finowie zachowują się w stosunku do Rosji z dużą rezerwą, jakby odreagowując ostatnie kilkadziesiąt lat. W szkołach uczniowie wolą się uczyć hiszpańskiego niż rosyjskiego, po rosyjsku nie mówią zresztą czasem nawet dyplomaci zajmujący się Rosją.

W dobrym tonie jest narzekać na Rosjan, których tłumy zalewają Helsinki w czasie weekendu.

Jest to bowiem dla rosyjskiej klasy średniej ulubione miejsce wycieczek. W mieście przypominającym trochę Sankt Petersburg (kręcono tu kiedyś hollywoodzkie filmy, których akcja toczyła się w ZSRR) czują się dobrze.

W przyszłym roku oba miasta połączą szybkie pociągi pokonujące trasę w 3,5 godziny. Będą nimi jeździć Rosjanie, bo Finowie nie wykazują żadnego zainteresowania podróżami do Rosji.

[srodtytul]Zabójcza wódka[/srodtytul]

Pekka i Heikki pili przez trzy dni. W końcu zabrakło wódki. Heikki wyszedł z domu i wrócił z butelką. – To jest alkohol metylowy. Możemy go wypić, ale oślepniemy – powiedział. Pekka obrzucił spojrzeniem dom, wyjrzał przez okno. – Myślę, że się już dość napatrzyliśmy – stwierdził.

To jeden z autoironicznych dowcipów, jakie chętnie opowiadają o sobie Finowie. Tematem zwykle jest picie, czasem pojawia się inny wątek związany z fińskim stylem bycia: milczenie. Niezliczone wariacje takiego dowcipu mówią o spotkaniu dwóch Finów, którzy idą się napić po pracy albo niespodziewanie odnajdują się po latach. Piją kolejne drinki. I w końcu jeden z nich wygłasza jakąś kwestię, mówi na przykład, że pogoda jest kiepska. Zawsze spotyka się to z pełną oburzenia ripostą: – Czy w końcu mamy pić czy rozmawiać?

Picie w Finlandii to śmiertelnie poważny problem. Przyjęty model zakłada desperackie, szybkie wlewanie w siebie alkoholu. Przekroczenie normy jest normą, dąży się bowiem do utraty samokontroli, a nawet świadomości.

Picie alkoholu nigdy nie było dla Finów wyłącznie problemem społecznym, ale zawsze też politycznym. W całej historii niepodległej Finlandii były dwa ogólnonarodowe referenda – dotyczące wstąpienia do UE w 1994 i w 1917 roku na temat wprowadzenia prohibicji.

– Nie chodzi o to, jak dużo alkoholu się u nas pije. Dużo, ale są też inne narody, które piją tyle samo lub niewiele mniej. Dramatyzm sytuacji polega na tym, co dzieje się z nami, gdy się upijemy – przekonuje jeden z moich rozmówców.