Rozmowa o mentalności Japończyków w obliczu kataklizmu

Rz: Co czują Japończycy: strach, ból po stracie najbliższych, pretensje?

Agnieszka Kozyra:

Pretensje o wszystko to mają zwykle Polacy. Zawsze na początek szukamy winnego naszych nieszczęść. Ale kto miałby być winien klęski żywiołowej, zwłaszcza w Japonii, gdzie co roku jest jakaś powódź albo tajfun, albo trzęsienie ziemi? Nie, ich pierwszą reakcją nie będą pretensje do rządu, że pozwolił budować miasta na brzegu morza skoro wiadomo, że tsunami w Japonii może się wydarzyć. I nie będą też dręczyć się nawzajem pytaniami, dlaczego mamy tyle elektrowni jądrowych, skoro może w nich dojść do awarii.

A może powinni mieć o to pretensje do władz? Naród, który przeżył Hiroszimę i Nagasaki, opiera swój rozwój na energii jądrowej? To jednak jest dziwne.

To był wynik decyzji politycznej wymuszonej przez bardzo konkretne czynniki. W latach 70. XX wieku Japonia, która nie posiada własnych kopalnych źródeł energii, stanęła wobec jasnego wyboru: albo mogła polegać na energii z zewnątrz, poddając kraj kontroli dostawców ropy, gazu i węgla, albo oprzeć gospodarkę na energii jądrowej. Oczywiście po traumie Hiroszimy w kraju odzywało się wielu przeciwników elektrowni atomowych, ale zwyciężyli ich zwolennicy. Po pierwsze dlatego, że dzięki energii jądrowej Japonia mogła kontynuować rozwój i stać się światową potęgą. Po drugie, Japończycy byli pewni, że zabezpieczenia elektrowni są na tyle wiarygodne, że nie ma się czego obawiać. Zresztą przez lata Japończycy byli dumni ze swoich elektrowni atomowych. Owszem, dochodziło czasami do niewielkich awarii, ale generalnie ta decyzja sprzed lat wydawała im się słuszna. Gospodarka kraju rozwijała się dynamicznie i bez zbędnego zanieczyszczania środowiska. W tej chwili oczywiście Japończycy przeżywają szok. Ale pierwszą reakcją nie jest gorycz i rozpamiętywanie dawnych decyzji, tylko raczej przerażenie wobec sił natury, których nie da się kontrolować ani do końca się przed nimi bronić.

Nie mają pretensji, nie rozpamiętują, nie zrzucają winy jeden na drugiego. To co w takim razie robią?

W Japonii, gdy pojawia się problem, to naturalna reakcja ludzi jest taka, że trzeba go rozwiązać. To jest zresztą siłą Japończyków płynącą z bardzo konkretnych doświadczeń historycznych, ale także czynników geograficznych. Proszę zwrócić uwagę, jak niewiele jest w Japonii terenów rolniczych. Tam nie ma urodzajnych gleb, niemal każde pole trzeba wydzierać górom, nie mają bogactw naturalnych. Za to regularnie przeżywają katastrofy naturalne i ich instynktowną reakcją po każdej z takich katastrof jest próba uporania się z jej skutkami, a zaraz potem wymyślenie, jak zabezpieczyć się na przyszłość.

Od lat regularnie oglądamy w telewizji kataklizmy, powodzie, tajfuny, trzęsienia ziemi. I wszędzie wygląda to mniej więcej podobnie: czy to w Nowym Orleanie, czy na Haiti, czy w Pakistanie, czy gdzie indziej. Ale jednej rzeczy w Japonii nie ma. Nie ma chaosu, nie ma bandytyzmu na gruzach miast, nie ma kradzieży ani aktów przemocy. Dlaczego w Japonii po trzęsieniu ziemi i przejściu tsunami nikt nie plądruje sklepów ani domów? Dlaczego nikt nie kradnie części z porzuconych samochodów?

Chaosu nie ma dlatego, że Japończycy wiedzą dokładnie, jak przeprowadzić akcję ratunkową. Wszyscy zdają sobie sprawę, że nie uda się uniknąć błędów, ale każdy wie, jak się zachować, jak ratować własne życie, a potem jak pomóc innym. Ogromne wrażenie zrobił na mnie serial telewizyjny, który nawiązuje do doświadczeń trzęsienia ziemi w Kobe w 1995 roku. („Ostry dyżur" Ky?mei By?t?, 2005). To film zrobiony z pewną dozą dydaktyzmu, ale przede wszystkim znakomity dramatyczny serial z plejadą najlepszych japońskich aktorów. Film opowiada o fikcyjnym trzęsieniu ziemi w Tokio, które niszczy miasto całkowicie, ale nie chodzi tu o epatowanie widza eksplozjami, ale bardziej o pokazanie konkretnych sytuacji, w jakich znajdują się ludzie: jakie działania podejmują, jakie przeszkody napotykają, jakie mają problemy do rozwiązania. W tym filmie widać jak na dłoni główną lekcję, jaką pobrali Japończycy z trzęsienia ziemi w Kobe.

Dla nich sytuacja po trzęsieniu to jest stan wojny. A w czasie wojny najważniejsze jest ograniczenie liczby ofiar. Jeden z wątków filmu opowiada o tym, jak w Kobe w wyniku kataklizmu wybuchło mnóstwo pożarów – teraz przez wybrzeże przeszło tsunami, więc tych pożarów jest mniej, ale w Kobe, czy po trzęsieniu ziemi w Tokio w 1923 roku miasto zamieniło się po prostu w płonące piekło. Film pokazuje, jak wozy strażackie jadą na wyznaczone miejsca akcji ratunkowej, ale po drodze strażacy ulegają prośbom ludzi i ratują ich w sposób niezorganizowany: tu wychodzi jakiś ojciec i krzyczy, że mu córkę przysypało, tam inna rodzina prosi, żeby wydobyć kogoś spod gruzów. Ostatecznie strażacy ratują o wiele mniej ludzi niż mogliby, gdyby przeprowadzali akcję zgodnie z planem. Ten dylemat – można powiedzieć, organizacyjny – jest ukazany przez postać jednego z bohaterów, strażaka, który po akcji w czasie trzęsienia ziemi w Kobe zrezygnował ze służby. Nie był w stanie znieść tego, że musiał odmawiać pomocy ludziom, których spotykał po drodze i którym mógłby pomóc, chociaż zdawał sobie sprawę, że celem operacji jest ratowanie jak największej liczby osób. Jednak kiedy następuje trzęsienie ziemi w Tokio, włącza się do akcji ratunkowej.

Drugi niezwykły wątek w tym serialu to obraz praktycznej pomocy udzielanej ofiarom: sortowanie ludzi według ran i szans przeżycia, podejmowanie decyzji o tym, komu pomagamy i w jakiej kolejności. Wiadomo, że nie wszystkim pomożemy, niektórzy umrą, ale to nie zmienia naszej konsekwentnej postawy.

To jest lekcja pragmatyzmu posuniętego do granic ludzkiej wytrzymałości.

Lekcja, która przy okazji tego filmu została przerobiona przez społeczeństwo. Potem, gdy rzeczywiście dochodzi do tragedii, nic nie dzieje się na łapu-capu, każdy wie, co ma robić i jak reagować. Opowiedziałam o tym filmie znajomemu polskiemu strażakowi, a on mi na to, że marzy o filmie, który pokazywałby Polakom, jak należałoby się zachować w czasie powodzi. By np. ludzie na zagrożonych terenach nie odmawiali opuszczenia domów, kiedy jest to stosunkowo bezpieczne, i nie narażali na zagrożenie siebie i strażaków, którzy potem muszą ich ewakuować z narażeniem życia, gdy woda jest już u progu. Tysiące Japończyków, którzy mieszkają w okolicach elektrowni Fukushima, gdy tylko otrzymali sygnał od władz, że konieczna jest ewakuacja, to się po prostu wyprowadzili z domów. Nikt nie dyskutował ani się nie ociągał. Mimo że przecież ci ludzie zostawiają za sobą dorobek życia.

I naprawdę nie mają pretensji do władz? Ludzie z okolic Fukushimy jednak narzekają na kłopoty przy przeprowadzaniu akcji ratunkowej. Niektórzy Japończycy sądzą także, że władze ukrywają rzeczywisty poziom promieniowania.

Japończycy są gotowi wiele znieść, ale w obliczu zagrożenia życia będą walczyć o przetrwanie, zrywając z dotychczasową powściągliwością reakcji. To normalne, to już instynkt samozachowawczy. Mieszkańcy strefy najbardziej skażonej w pobliżu uszkodzonej elektrowni nie otrzymują dostaw żywności z różnych względów, nie tylko z powodu uszkodzonych dróg, braku benzyny, ale także dlatego, że kierowcy ciężarówek mających przewozić żywność boją się napromieniowania. Mieszkańcy rejonu Fukushima poczuli się jak trędowaci. Będą więc krzyczeć o pomoc i ostro krytykować rząd. Taka krytyka jest obowiązkiem lokalnych władz, które powinny ratować swoich mieszkańców, nie przebierając w środkach.

Czas na prawdziwą analizę operacji ratunkowej przyjdzie po zakończeniu akcji. W tej chwili jeszcze nie wiemy, jakie będą ostateczne skutki tej tragedii, zwłaszcza w elektrowni Fukushima. Nie wiemy, co zrobiono źle. Na przykład po trzęsieniu ziemi w Kobe zdecydowanie krytykowano rząd za to, że za późno poprosił o zagraniczną pomoc. Niektórzy sugerowali, że to ze względu na dumę Japonii władze nie chciały korzystać z pomocy obcych państw.

To była prawda?

Do pewnego stopnia tak. W Japonii, gdy ktoś otwarcie prosi o pomoc, to znaczy, że nie daje sobie rady. A jak nie daje sobie rady, to powinien odejść, bo się nie nadaje. A jak ktoś się nie nadaje, to już ociera się o utratę twarzy, co w Japonii jest najgorszym poniżeniem. Tym razem władze dosyć szybko zgodziły się na pomoc, co prawda głównie ze strony najbliższych krajów, ale jednak chyba uniknęły błędu popełnionego po trzęsieniu w Kobe.

Spotkałam się jednak także z opinią, że ekipy ratunkowe cudzoziemców, którzy nie znają lokalnych warunków, to większy kłopot niż pomoc, a do tego trzeba ich przetransportować na miejsce, zapewnić tłumaczy itp.

Rozmawiamy o pewnym stanie umysłu czy wrażliwości, która dla Polaków, czy szerzej ludzi Zachodu, wydaje się egzotyczna, dziwna, żeby nie powiedzieć dziwaczna. Ale to przecież nie jest tak, że w Japonii w przeciwieństwie np. do Polski rodzą się miliony znakomicie zorganizowanych, pragmatycznych ludzi, którzy potrafią uczyć się na własnych błędach. Ten ich pragmatyzm skądś się bierze. Skąd?

Ja szukałabym korzeni w czymś, co czasem złośliwie nazywane jest „azjatyckim kolektywizmem". W tej strukturze jednostka jest częścią całości, każdy wie, co robi, czego się od niego wymaga i zasadniczo przeciwko temu się nie buntuje. Jeśli ktoś jest ratownikiem, to ratuje ludzi, jeśli ktoś jest ofiarą, to zachowuje się jak ofiara i daje się ratować. A jeśli jest liderem, przywódcą jakiejś społeczności, to bierze na siebie odpowiedzialność za podległych sobie ludzi i zadania, które ma wykonać. I to z wszystkimi tego konsekwencjami. Po trzęsieniu w Kobe zastępca burmistrza miasta Takoma Ogawa, którego krytykowano za niedopatrzenie obowiązków, oblał się benzyną i spalił. Ludzie podporządkowują się liderowi, bo on w 100 procentach poważnie podchodzi do swoich zadań i bierze pełną odpowiedzialność za ich skutki. Pan Ogawa nie musiał być osobiście winny zaniedbań, ale on był jak dowódca wojskowy, który odpowiada za błędy swoich żołnierzy. I dlatego popełnił samobójstwo.

To jest ekstremalny przykład pokazujący, jakie skutki mogą wynikać ze stania na szczycie hierarchii, prawda?

Gdy my na Zachodzie myślimy o hierarchii, to kojarzy nam się ona często z jakąś strukturą, na szczycie której znajdują się ludzie mający prawo pomiatać niżej postawionymi. Japoński etos feudalny odwołuje się do zupełnie innej hierarchii. Oczywiście ten etos nie zawsze był realizowany, to był pewien ideał, ale mamy przykłady konkretnych postaci historycznych, które pokazują istotę rzeczy. W Japonii bycie na górze hierarchii wiąże się z największą odpowiedzialnością, a władza takiej osoby jest uzasadniona o tyle, o ile spełnia ona swoje obowiązki wobec innych ludzi i państwa. Np. zdarzało się, że pan feudalny w obliczu kryzysu swojego księstwa zaczynał w sposób ostentacyjny rezygnować z luksusów, włącznie z tym, że ograniczał swoje posiłki do najprostszych. Samurajowie, owszem – mieli przywileje, ale wpajano im, że są powołani do stania na straży ładu społecznego i zasad moralnych.

Na ile myślenie kodeksem bushido jest ciągle aktualne wśród Japończyków? Czy te siedem przykazań wojownika: sprawiedliwość, odwaga, współczucie i dobroć, honor, uprzejmość, lojalność, prawdomówność – ciągle kształtują postawę Japończyków, zwłaszcza tych na szczycie hierarchii?

Bushido nie jest kluczem do zrozumienia współczesnego społeczeństwa japońskiego, zwłaszcza młodzieży, która – jak wszędzie – ulega wzorcom zachodnim. Jednak ciągle są ludzie, jak wspomniany pan Ogawa, którzy uważają, że niewywiązanie się z przyjętych na siebie publicznych obowiązków oznacza utratę twarzy, a skutkiem utraty twarzy powinna być śmierć. Podam inny przykład. W 2004 roku w Japonii pojawiło się zagrożenie ptasią grypą. W prasie bardzo niepochlebnie opisano jedną z kurzych ferm, sugerując, że właściciel nie zamknął jej, wiedząc o zagrożeniu i obawiając się, że zamknięcie fermy pozbawi go zysków. To był zarzut prasowy, nie było żadnych konkretnych dowodów, że tak właśnie ów właściciel postąpił, jednak w tamtym okresie w Japonii panowała psychoza strachu przed ptasią grypą i ten człowiek został w mediach bardzo mocno oczerniony. Jaki był efekt? Właściciel fermy razem z żoną powiesili się za kurnikiem, zostawiając list z przeprosinami. A teraz jeszcze coś ciekawszego: to samobójstwo zakończyło całą sprawę. Tzn. rodzina powieszonych odzyskała twarz, bo wina została odkupiona przez śmierć. Gazety natychmiast zamknęły temat, nie było więcej publikacji o tej nieszczęsnej fermie i ich właścicielu. Przebieg tej sprawy jest niemal podręcznikowym przykładem zachowań z epoki feudalnej, a przecież miał miejsce zaledwie kilka lat temu.

Pokazuje też jedną ważną rzecz: na straży morale społecznego we współczesnej Japonii stoją nie tylko religia czy instytucje państwa. Porządek społeczny w Japonii zapewnia w ogromnym stopniu obawa ludzi przed ostracyzmem. I to jest również zjawisko sięgające czasów feudalnych. Zarówno wtedy, jak i teraz utrata twarzy jest równoznaczna ze śmiercią cywilną. W Japonii najgorsze, co może człowieka spotkać, to zostać wykluczonym ze społeczności, a takie wykluczenie może nastąpić wskutek właśnie utraty honoru. Takiego kogoś wypiera nie tylko społeczność, ale również własna rodzina.