Polityka senioralna na serio

24 grudnia na swoim ostatnim posiedzeniu w tym roku Rada Ministrów przyjmie Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020. To nie tylko świąteczny prezent dla seniorów, ale ważna polityczna deklaracja, że polityka dotycząca osób starszych i dla osób starszych staje się ważnym priorytetem rządu na najbliższe lata. Jeśli powstająca polityka senioralna ma być polityką na serio, nie może być ona polityką ostrożnych działań, ale musi być polityką odwagi.

Ksiądz Adam Boniecki w lutym napisał: „Nie ma co się pocieszać, że to jeszcze nie zaraz. Do starości bowiem musimy się przygotować, póki jeszcze jesteśmy względnie młodzi". Te mądre słowa redaktora „Tygodnika Powszechnego" mają podwójne znaczenie. Po pierwsze, do starości musi przygotować się każdy z nas - żyjąc odpowiedzialnie, aktywnie i zdrowo, nieustanie inwestując w siebie, umiejętnie zarządzając czasem, budując swoją pozycję zawodową i bezpieczeństwo finansowe. Po drugie, do starości społeczeństwa muszą przygotować się polskie państwo i nasze miasta, rząd i władze samorządowe. Wzrost odsetka osób starszych w polskim społeczeństwie nabiera coraz większego tempa. Do 2035 roku udział osób w wieku 65 i więcej zbliży się do ¼. Nieuchronna szybkość starzenia się polskiego społeczeństwa musi budzić w osobach decyzyjnych potrzebę niezbędnych przygotowań o charakterze prawnym, instytucjonalnym i finansowym. Rok 2013 był kolejnym ważnym okresem w procesie przystosowywania Polski do potrzeb osób starszych. Jednym z ważniejszych osiągnięć tego roku jest nowelizacja ustawy o samorządzie gminnym, wprowadzająca gminne rady seniorów.

Fenomen Uniwersytetów Trzeciego Wieku

Profesor  Halina Szwarc, założycielka pierwszego Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Polsce, przed wieloma laty napisała: „Ludzie starsi mają szczególnie ważną rolę do spełnienia. Nabyta przez nich wiedza, w połączeniu z doświadczeniem zgromadzonym w ciągu wielu lat życia, tworzy wartości bardzo cenne dla społeczeństwa, a im samym powinna dawać poczucie satysfakcji". Tworząc go w 1975 roku na warszawskim Marymoncie założyła, że jego celem ma być aktywizacja intelektualna i fizyczna osób starszych. W 1989 roku w Polsce było już 9 UTW, obecnie jest ich 450 i ponad 130 tysięcy słuchaczy.

W listopadzie 2009 r. na I Zjeździe Ogólnopolskiego Porozumienia UTW w Szkole Głównej Handlowej narodziła się idea ustanowienia Roku 2012 – Rokiem Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Efektem tych starań była uchwała Senatu RP i patronat małżonki Prezydenta RP Anny Komorowskiej. W 2011 r. powstał Parlamentarny Zespół ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku, w który pracuje kilkudziesięciu posłów przekonanych, że dynamicznie rozwijający się ruch UTW musi mieć życzliwego partnera w parlamencie. W marcu 2012 roku odbył się I Kongres Uniwersytetów Trzeciego Wieku - wydarzenie, które zgromadziło trzy tysiące liderów UTW z całego kraju. To było wielkie święto tego ruchu społecznego, a jego skala uświadomiła wszystkim, że kilkaset UTW to już nie tylko najważniejsi animatorzy aktywności społecznej seniorów w środowisku lokalnym, ale i poważny partner w kreowaniu polityki senioralnej państwa. Obecność na Kongresie małżonki Prezydenta RP, premiera, szefa Kancelarii Prezydenta RP, ministrów pracy i polityki społecznej oraz zdrowia, parlamentarzystów i samorządowców potwierdziła, że najważniejsze osoby w państwie dostrzegają potrzebę budowania polityki wobec osób starszych.

Początki polityki senioralnej

Rok 2012 obfitował w ważne wydarzenia związane z obchodami Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej oraz Roku Uniwersytetów Trzeciego Wieku. To czas uświadamiania władzom na każdym szczeblu znaczenia seniorów jako grupy, która ma coraz większą siłę, świadomość tej siły i prawo do artykułowania swoich postulatów. Środowisko UTW przygotowało „Pakt na rzecz seniorów" stanowiący zbiór postulatów wobec władz publicznych. To ważny wkład Ogólnopolskiego Porozumienia UTW, a także Ogólnopolskiej Federacji Stowarzyszeń UTW w późniejsze przygotowania do polityki senioralnej.

Na Kongresie UTW zapowiedziałem, że Parlamentarny Zespół ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku będzie dążył do ustalenia nowego działu administracji rządowej dotyczącego osób starszych, który podmiotowo obejmie tę grupę wiekową, uwzględniając jej liczebność, potencjał i potrzeby. Obecnie mamy trzydzieści cztery działy administracji, a jednak żaden z nich bezpośrednio nie obejmuje problematyki osób starszych. Nowy dział byłby jednocześnie aktem przydzielenia tej problematyki do konkretnego ministra. Istnieją dobre i sprawdzone przykłady, z których można korzystać, takie jak niemieckie Federalne Ministerstwo ds. Rodziny, Osób Starszych, Kobiet i Młodzieży. W Polsce pierwszy ważny krok zrobił minister pracy i polityki społecznej Władysław Kosiniak–Kamysz wnioskując o zmianę statutu resortu i w sierpniu 2012 roku powołując Departament Polityki Senioralnej. To symboliczne przejecie odpowiedzialności za tę ważną problematykę. Drugim jego działaniem było przyjęcie przez Radę Ministrów i uruchomienie „Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013" (Program ASOS) z dwuletnim budżetem w wysokości 60 mln na realizację projektów przez organizacje pozarządowe. Program ASOS ukierunkowany na osoby starsze oraz współpracę międzypokoleniową będzie kontynuowany w latach 2014-2020. W budżecie państwa na rok 2014 rząd zabezpieczył 40 mln zł na jego realizację.

W lutym 2013 roku rozpoczęły się prace Rady ds. Polityki Senioralnej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, z prof. Bolesławem Samoliński na czele, której celem było opracowanie założeń długofalowej polityki senioralnej. Przyjmowane przez Radę Ministrów „Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020" (ZDPS) zawierają zdiagnozowane wyzwania w wielu obszarach: zdrowia i samodzielności osób starszych, rozwoju usług społecznych i opiekuńczych, bezpieczeństwa, przestrzeni i miejsca zamieszkania. Ale także aktywności zawodowej osób 50+, aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej, srebrnej gospodarki i relacji międzypokoleniowych. Dokument wskazuje planowane kierunki interwencji, które wynikają z kompleksowego ujęcia problematyki senioralnej. Realizacja założeń powinna możliwie szybko doprowadzić do poczucia się przez osoby starsze pełnoprawną grupą społeczną i zapobiec zagrożeniu wykluczenia społecznego. Oznacza to szeroko rozumiane poczucie bezpieczeństwa (socjalne, zdrowotne, fizyczne, prawne i konsumenckie), szansę nabywania niezbędnych we współczesnym świecie kompetencji, rozwijania zainteresowań, oraz kreatywności oraz możliwość integracji w wymiarze zarówno wewnątrz- jak i międzypokoleniowym. Kolejny etap to pełna partycypacja w sferze obywatelskiej i aktywność społeczna.

Ważną polityczną deklarację złożyła marszałek Sejmu Ewa Kopacz podczas II Ogólnopolskiej Konferencji UTW w grudniu br. w parlamencie, włączającą niejako parlament jako partnera do prowadzonych przez rząd prac i mówiąc o gotowości powołania w Sejmie podkomisji ds. polityki senioralnej, a być może docelowo stałej komisji, o którą wnioskują środowiska seniorskie.

Coraz więcej powstaje jednocześnie badań i publikacji poświęconych problematyce osób starszych. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich wydało monografię „Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje", powstała Biała Księga Koalicji na rzecz Zdrowego Starzenia Się, opracowane są wyniki badania PolSenior „Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce", pod kierunkiem prof. Piotra Błędowskiego. Ciekawą publikacją jest „Jak usłyszeć głos seniora. Praktyczny przewodnik po partycypacji obywatelskiej osób starszych", który wydała Fundacja Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia".

Seniorzy w samorządzie

Dokument „Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020" zdefiniował politykę senioralną jako ogół celowych działań organów administracji publicznej wszystkich szczebli oraz innych organizacji i instytucji, które realizują zadania i inicjatywy kształtujące warunki dla godnego i zdrowego starzenia się. Oznacza to, że skuteczna polityka senioralna musi być równocześnie budowana z góry jak i z dołu, na poziomie lokalnym.

Od grudnia rady gmin mogą powoływać rady seniorów mające charakter konsultacyjny, doradczy i inicjatywny. 30 listopada br. weszła w życie Ustawa o zmianie ustawy o samorządzie gminnym uchwalona przez Sejm RP w październiku. Oczekiwana przez środowiska seniorskie inicjatywa legislacyjna Parlamentarnego Zespołu ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku tworzy czytelną podstawę prawną dla funkcjonowania rad seniorów w samorządzie. Dzięki pracy rad seniorów osoby starsze będą mogły skutecznie korzystać z prawa do współdecydowania o tym, jak gmina ma funkcjonować, wyglądać, czemu służyć, na jakie programy i inwestycje wydawać środki budżetowe.

Zgodnie z przyjętą nowelizacją ustawy samorządowej „Gmina sprzyja solidarności międzypokoleniowej oraz tworzy warunki do pobudzania aktywności obywatelskiej osób starszych w społeczności lokalnej". Rady seniorów mogą stać się ważnym narzędziem dialogu społecznego, który stanowi podstawę samorządności i obywatelskiego zaangażowania. Nie wystarczy bowiem stwierdzenie, że „dialog jest potrzebny", dlatego celem nowelizacji było ukształtowanie właściwej jego formy, nawiązującej do ustroju władz publicznych. Zgodnie z przyjętą ustawą, rada gminy z własnej inicjatywy lub na wniosek zainteresowanych środowisk będzie mogła utworzyć gminną radę seniorów. Gminna rada seniorów będzie składać się z przedstawicieli osób starszych oraz przedstawicieli podmiotów działających na rzecz osób starszych, w szczególności przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz podmiotów prowadzących uniwersytety trzeciego wieku. Dodatkowo, rada gminy będzie mogła w statucie jednostki pomocniczej upoważnić ją do utworzenia rady seniorów jednostki pomocniczej. Zapis ten umożliwi tworzenie np. dzielnicowych rad seniorów w Warszawie i innych dużych miastach.

Jednym z najważniejszych długofalowych wyzwań rozwojowych wobec osób starszych jest ich aktywizacja obywatelska w środowisku miejsca zamieszkania, która powinna stać się samoistnym celem polityki wobec osób starszych. O ile zadaniem państwa jest przede wszystkim stworzenie odpowiednich ram prawnych i instytucjonalnych dla realizacji polityki wobec osób starszych i realnych oraz efektywnych zasad jej finansowania, o tyle najwłaściwszym poziomem jej realizacji jest poziom lokalny, przez który należy rozumieć gminy. Organy samorządu we współpracy gminnymi radami seniorów i organizacjami pozarządowymi powinny stworzyć lokalne programy aktywizacji i wsparcia dla osób starszych, uwzględniając lokalną specyfikę, strukturę potrzeb i możliwości ich zaspokojenia zgodnie z zasadą subsydiarności.

Polityka odwagi