Zemsta za wiarę w szczęście

Tego dnia, kiedy werdykt ze Sztokholmu obiegł świat, jakiś czas minął, zanim skojarzyłam: ach, to ta niesamowita Angielka. Ta od Bena, piątego dziecka, potworka, który zniweczył spokój Bogu ducha winnej rodziny.

Na drugie wydania prozy Lessing trzeba było trochę poczekać, bo nikt nie był przygotowany na niespodziewany sukces mało znanej poza rodzinnym krajem autorki. Starszej, niemodnej i do szpiku kości brytyjskiej.

Najszybciej zareagował PIW. Dwie książeczki (używam zdrobnienia, bo to chude pozycje kieszonkowe) Lessing przeczytałam jednym tchem. „Podróż Bena” – po raz pierwszy. Okazało się, że to żaden dyptyk. Tomy więcej dzieli niż łączy, poza tytułową postacią. Nie należy doszukiwać się w tych książkach wspólnego przesłania. Są na zupełnie inne tematy. I nierówne literacko.

Napisane w 1988 roku „Piąte dziecko” to arcydzieło. Późniejsza o 12 lat „Podróż Bena” jest niedopracowana, roi się od powtórzeń, akcja kuleje, finał zaś wydaje się aktem rozpaczy ze strony pisarki już na oślep prącej do zakończenia.„Piąte dziecko” od pierwszej strony porywa. Wydarzenia rozwijają się w szaleńczym tempie, klimat gęstnieje i niespodziewanie przeobraża się w horror. Niezwykłe, że nie ma tu cienia fantazji. To proza na wskroś realistyczna. Dramatis personae też nie wyróżniają się niczym szczególnym. Wręcz drażnią dwuwymiarowością. Brak im fantazji, wdzięku, ambicji. Jedyne, czego chcą, to rodzinne ciepełko z gromadką tłustych dzieci.

Harriet i David są nie tylko kwintesencją angielskiej klasy średniej, to reprezentanci minionej epoki, XIX-wieczny relikt nieprzystający do drugiej połowy lat 60. i rewolucji seksualnej. Wtedy właśnie akcja się zaczyna. Zaraz potem ślub, już z potomkiem w drodze. Kolejny rok – znowu Harriet ciężarna i następne maleństwo. Wieloródka wyczerpana po kolejnym porodzie, babka urobiona po pachy przy czwórce wnucząt i dużym domu, wciąż pełnym gości z całej rodziny. Na pozór mało fascynujące problemy.

Jednak Lessing tak spiętrza klocki banałów, że konstrukcja zaczyna się niebezpiecznie chwiać. Czytelnik czuje, że nadciąga katastrofa.

Co stało się jej powodem? Autorka ironicznie stawia diagnozę: „Szczęście. Lovattowie byli szczęśliwą rodziną. To właśnie wybrali i na to zasłużyli”. Harriet i David są skazani na klęskę, bo żyją w fałszywym przeświadczeniu, że raj, który udało im się osiągnąć, został dany raz na zawsze. Nie mają wyobraźni ani instynktu samozachowawczego. Stanowią łatwy cel dla zła.

Już wiadomo, że ciemne siły zaatakują, lecz nikt nie ma pojęcia, pod jaką postacią. Wreszcie jest znak: piąta, niechciana i wyjątkowo bolesna ciąża. Od początku ma dramatyczny przebieg. Jeszcze przed rozwiązaniem dla Lovattów zaczyna się horror. I z każdym dniem po narodzinach piątego potomka groza narasta. „Oboje czuli – skrycie, ponieważ wstydzili się swoich myśli o Benie – że urodził się dzięki własnej sile woli, że dokonał inwazji na ich zwyczajność, bezbronną wobec niego i jemu podobnych”. Czyżby kolejna wersja „Rosemary’s baby”, „Znamienia” lub „Carrie”?Nie. Lessing wpuszcza odbiorcę w zasadzkę. Ben, owszem, jest trochę z piekła rodem, lecz pozbawiony diabelskiej mocy i inteligencji.

Kimkolwiek jednak był, w konsekwencji jego narodzin w rodzinie pojawia się zło. Być może ktoś będzie współczuł Lovattom, ja uważam, że sprowokowali los zarozumialstwem.

Naprawdę godny pożałowania jest bohater drugiej części. W „Podróży Bena” Lessing co krok robi aluzje do „Kandyda”. O ile jednak Wolter ironizował na temat hurraoptymizmu Rousseau, angielska pisarka poraża pesymizmem. Ben-Kandyd nie ma szansy przeżycia na najlepszym ze światów. Każda kolejna przygoda prowadzi go ku ostatecznej klęsce.

Jakby na otarcie łez autorka robi wyjątek dla dwóch osób z dalszego planu – prostytutki i jej alfonsa. Sprowadza ich z manowców na prostą życiową drogę, w efekcie czego były sutener „…zatrudnił takich ludzi, wobec których dawniej czułby się niewiele wart. Korzystał z życia, uwielbiał swojego rolls-royce’a i mercedesa, wzbudzał powszechny szacunek. Jego dzieci chodziły do dobrych prywatnych szkół. Można więc powiedzieć, że ta część naszej opowieści ma szczęśliwe zakończenie”.