Prawo karne dla radców prawnych: oszustwo kapitałowe

Art. 297 kodeksu karnego zabezpiecza prawidłowość i rzetelność w zakresie przyznawania i wykorzystywania kredytów, pożyczek pieniężnych, poręczeń, gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji, potwierdzeń przez bank zobowiązań wynikających z poręczenia lub z gwarancji czy też z podobnego świadczenia pieniężnego na określony cel gospodarczy, elektronicznych instrumentów płatniczych i zamówień publicznych.

Przedmiotem ochrony jest tutaj uczciwość i rzetelność obrotu finansowego, w szczególności w zakresie postępowania zmierzającego do udzielenia środków finansowych przez uprawnioną instytucję. Indywidualnym dobrem chronionym tym przepisem jest majątkowy interes określonej instytucji finansowej[1].

Zachowanie się sprawcy czynu zabronionego z art. 297 § 1 k.k. polega na dwóch czynnościach:

–  przedłożenie podrobionego, przerobionego, poświadczającego nieprawdę dokumentu;

–  złożenie nierzetelnego pisemnego oświadczenia dotyczącego okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia.

Jeżeli zachowanie sprawcy nie polega na wyżej wymienionych czynnościach, wówczas nie podlega on odpowiedzialności karnej z art. 297 § 1 k.k., ale w grę może wchodzić kwalifikacja prawna na podstawie art. 286 § 1 k.k. Ponadto jeżeli złożone w instytucji finansowej dokumenty nie zostały jeszcze przez nią rozpatrzone, przyjmuje się, że sprawca dopuścił się usiłowania przestępstwa z art. 297 § 1 k.k.

Zdaniem SN „za przestępstwo z art. 297 § 1 k.k. odpowiada nie tylko sam starający się o kredyt, który przedkłada bankowi stwierdzający nieprawdę dokument w celu uzyskania tego kredytu, ale także inna osoba, w tym i taka, która z mocy odrębnej umowy z bankiem zawiera jako sprzedawca towaru zbywanego w systemie sprzedaży ratalnej, umowę kredytową z nabywcą tego towaru, jeżeli przedkłada ona następnie bankowi dokument stwierdzający nieprawdę lub podobne oświadczenie pisemne dotyczące okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskania tego kredytu, a więc takie, bez którego ów kredyt, według stosunku łączącego sprzedawcę z bankiem, nie zostałby udzielony, choćby sama umowa kredytowa była sporządzona prawidłowo, a dokumenty przedkładane przez nabywcę towaru niezbędne dla jej zawarcia, były rzetelne”[2].

Dla zaistnienia przestępstwa z art. 297 § 1 k.k. wystarczy, że starający się o kredyt przedstawi choć jeden fałszywy dokument lub nierzetelne oświadczenie. Uzyskanie pożyczki, kredytu, gwarancji, dotacji, subwencji lub innego świadczenia wymienionego w art. 297 § 1 k.k. albo zamówienia publicznego nie należy do znamion przestępstwa.

Dokumentem, co definiuje art. 115 § 14 k.k., jest każdy przedmiot lub zapisany nośnik informacji, który stanowi dowód prawa albo okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne.

Dokument jest podrobiony wówczas, gdy nie pochodzi od tej osoby, w imieniu której został sporządzony. W związku z tym, przez podrobienie dokumentu należy rozumieć sporządzenie dokumentu polegające na zachowaniu pozorów, że pochodzi on od innej osoby[3].

Dokument przerobiony – mamy z nim do czynienia, gdy osoba nieuprawniona zmieniła dokument autentyczny.

Dokument nierzetelny to dokument autentyczny (wydany przez osobę uprawnioną w odpowiedniej formie), w którym pominięto informacje prawdziwe lub zasugerowano informacje nieprawdziwe. Nie jest wymagane, aby te prawdziwe informacje, które pominięto, były istotne, natomiast konieczność ich zawarcia w dokumencie musi być bezsporna.

Nierzetelne oświadczenie to takie oświadczenie, które zawiera informacje nieprawdziwe albo przemilczenia mające sugerować adresatowi stan rzeczy inny niż rzeczywisty.

Należy zaznaczyć, że fałszywe lub stwierdzające nieprawdę dokumenty bądź nierzetelne oświadczenia stanowią znamię przestępstwa z art. 297 § 1 k.k. tylko wtedy, gdy odnoszą się do istotnych okoliczności niezbędnych do uzyskania kredytu, pożyczki pieniężnej, gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub gwarancji, elektronicznego instrumentu płatniczego lub zamówienia publicznego. Ocenia się to na podstawie przepisów dotyczących warunków funkcjonowania tych instytucji[4].

Czyn zabroniony określony w art. 297 § 1 k.k. można popełnić wyłącznie w sposób umyślny. Sprawca tego przestępstwa, aby można było mu przypisać odpowiedzialność karną, musi działać w celu uzyskania dla siebie lub innej osoby, od instytucji o określonym charakterze kredytu, pożyczki pieniężnej, poręczenia, gwarancji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego.

Cel taki należy rozpatrywać z uwzględnieniem charakteru przedłożonego dokumentu lub oświadczenia. „Przestępczy zamiar (cel) należy odnosić do konkretnej czynności sprawcy odnoszącej się do instytucji finansowej, a nie całokształtu jego działalności gospodarczej”[5].

Przez kredyt, w ujęciu art. 297 § 1 k.k., należy rozumieć nie tylko umowę, o której mowa w art. 69 ust. 1 p.b., ale również inną umowę „kredytową” określoną w art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z 20.7.2001 r. o kredycie konsumenckim[6].

Będą to w szczególności:

–  umowa pożyczki,

–  umowa kredytu w rozumieniu przepisów prawa bankowego,

–  umowa o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego,

–  umowa, na mocy której świadczenie pieniężne konsumenta ma zostać spełnione później niż świadczenie kredytodawcy,

–  umowa, na mocy której kredytodawca zobowiązany jest do zaciągnięcia zobowiązania wobec osoby trzeciej, a konsument do zwrotu kredytodawcy spełnionego świadczenia,

–  umowa, na mocy której kredytodawca zobowiązuje się do udzielenia kredytu związanego z obowiązkiem wniesienia przez konsumenta, w jakiejkolwiek formie, środków pieniężnych oprocentowanych poniżej stopy rynkowej lub nieoprocentowanych, a także

–  umowy o dyskonto (redyskonto) weksli, zakup obligacji lub innych papierów wartościowych, o otwarcie akredytywy, poręczenia, zlecenia udzielenia gwarancji.

Wszystkie wymienione umowy mieszczą się w szerokim znaczeniu pojęcia kredyt, ponieważ posiadają funkcję kredytową[7].

Pożyczka pieniężna (kolejny przedmiot ochrony w przestępstwie z art. 297 § 1 k.k.) to umowa określona w art. 720 § 1 kodeksu cywilnego przenosząca na pożyczkobiorcę własność określonej sumy pieniędzy.

Również umowa poręczenia jest instytucją cywilnoprawną (art. 876-887 k.c.). Poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.

Gwarancja to jednostronne zobowiązanie gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, gwarant wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji[8].

Akredytywa to zobowiązanie banku (uregulowane w p.b.) wobec beneficjenta, że po spełnieniu przez niego określonych warunków dokonana zostanie przez bank na jego rzecz zapłata określonej sumy pieniężnej. Jest to więc zabezpieczenie spełnienia świadczenia pieniężnego na rzecz beneficjenta.

W art. 85 ust. 1 p.b. uregulowana została akredytywa udzielana przez bank, a mianowicie ten działając na zlecenie klienta, ale we własnym imieniu (bank otwierający akredytywę), może zobowiązać się pisemnie wobec osoby trzeciej (beneficjenta), że dokona zapłaty beneficjentowi akredytywy ustalonej kwoty pieniężnej po spełnieniu przez beneficjenta wszystkich warunków określonych w akredytywie (akredytywa dokumentowa)[9].

Dotacja to świadczenie przekazane ze środków publicznych na realizację zadań publicznych lub innej działalności, której finansowanie z tych środków uznaje się za celowe. Dotacja może mieć charakter bezpośredni, polegający na przyznaniu pewnej kwoty pieniędzy lub pośredni – w postaci kredytu poręczonego lub gwarantowanego przez Skarb Państwa.