Telewizja dla wścibskich

Scripted documentaries (zainscenizowane dokumenty – przyp. red.) powstały w Niemczech z potrzeby zastąpienia kosztownego reportażu tańszą podróbką. Widzowie od zawsze lubili zaglądać przez oko kamery do cudzego domu. Producenci telewizyjni tworzyli więc dokumenty z życia wzięte, np. reportaże z sali porodowej, chrzcin czy ślubu. Jednak ich przygotowanie sporo kosztowało. Trzeba było zgromadzić na taśmach wiele godzin materiału filmowego, które następnie przeglądał sztab ludzi, by w końcu wybrać to, co najciekawsze, i zmontować materiał. Ten sposób przygotowania filmu nigdy nie gwarantował dostatecznych emocji, które wciągnęłyby widzów, bo też nikt z ekipy nie miał na nie, jak to w życiu, wpływu. Praktyczni i oszczędni Niemcy wpadli więc na pomysł, żeby nad emocjami zapanować, a ciekawą historię, która „udawałaby" dokument, po prostu wymyślić i kazać ją odegrać zwykłym ludziom, płacąc im za to jak aktorom. I dopiero tak doprawiony „reportaż" zaserwować widzom.

W Niemczech ten format powstał z potrzeby szybkiego produkowania interesujących historii. Przy okazji znaleziono sposób na to, jak tanio stworzyć dobrą opowieść. Wymyślono też całą technologię, którą można sprzedać i przez to powtarzać format w innych krajach – opowiada Tamara Aagten-Margol, właścicielka firmy Tako Media, która wyprodukowała m.in. „Pamiętniki z wakacji", „Dlaczego ja" i „Trudne sprawy".

Tani niemiecki patent sprawdził się w innych krajach. Na początku scripted docu najlepiej sprzedawały się w Polsce, Rosji, na Ukrainie i na Węgrzech. Dziś ogląda je cała Europa. Format sprzedano do 30 krajów. – Zaczęto je produkować nawet w USA – podkreśla Tamara Aagten-Margol.

"Ukrytą prawdę" – tworzoną przez Constantin Entertainment, a emitowaną przez TVN – ogląda dziś około 2,5 mln widzów. Dla porównania, tradycyjny serialowy hit TVN „Lekarze" gromadzi przed telewizorami 3 mln widzów. Czym format, w którym występują nie aktorzy, a amatorzy, urzekł Polaków tak bardzo, że oglądają go równie chętnie jak seriale fabularne?

Nieosiągalni celebryci

Docufiction mają wysoką oglądalność, ponieważ oferują to, co w świecie gazet zapewniają tabloidy: mocne, wyraziste emocje, podane w jasny, prosty sposób – mówi Agnieszka Kruk, scenarzystka i współautorka 1200 odcinków seriali fabularnych, wykładowczyni scenariopisarstwa (Kursnaserial.pl).

Ku zaskoczeniu producentów TV, idealni oraz wystylizowani bohaterowie modnych seriali fabularnych przegrywają z szarym i mało medialnym życiem polskiej prowincji przedstawianym w pseudoreportażach.

Kruk podkreśla, że każdy scenarzysta kieruje się w swoim fachu jedną zasadą: konflikt napędza akcję. – A w scripted docu każda scena oparta jest na konflikcie. Bohaterowie nie unikają konfrontacji. To sprawia, że widz dość szybko identyfikuje się z bohaterem, jego dążeniami i problemami. Oglądając, przekonuje się, jak radzą sobie inni – tłumaczy Kruk.

Z kolei prof. Maciej Mrozowski, medioznawca ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, uważa, że kluczem do zrozumienia popularności tego typu produkcji jest skład socjodemograficzny ich odbiorców, bo widownia inscenizowanych dokumentów to osoby powyżej 50. roku życia, z małych miejscowości, z wykształceniem podstawowym.

Sukces docu fiction dowodzi jednak przede wszystkim tego, że Polacy lubią oglądać „prawdziwe życie" swoich sąsiadów. Ku zaskoczeniu producentów i stacji okazało się, że doskonała codzienność idealnych bohaterów większości seriali fabularnych przegrywa z szarym i mało medialnym życiem polskiej prowincji. Bohater udawanych reportaży ma zmarszczki i siwe włosy. Dlatego łatwiej się z nim identyfikować.

Eksperci podkreślają, że produkcje typu scripted docu stały się alternatywą dla seriali aspiracyjnych, czyli właśnie takich, które pokazują świat luksusowy, do którego większość społeczeństwa nie ma dostępu i o którym może tylko pomarzyć. W produkcjach typu „Dlaczego ja?" czy „Pamiętniki z wakacji" występują amatorzy, zaś lokalizacje to prawdziwe polskie mieszkania, a nie specjalnie zaprojektowane pastelowe wnętrza z „drogimi meblami ze sklepu IKEA", jak stwierdziła uczestniczka wywiadu grupowego na temat scripted docu. Za kostiumy służą tu oczywiście ubrania z prywatnej garderoby uczestników.

Taki zabieg sprawia, że prezentowane historie wydają się prawdziwe i „takie życiowe" – tłumaczy Agnieszka Kruk.

Nastroje widzów świetnie rozumie wiceszef telewizyjnej jedynki Andrzej Godlewski: – Oglądając te pseudodokumenty, widzowie mają nieodparte wrażenie, że są świadkami prawdziwych wydarzeń. To bardzo angażuje.

Wielu widzów wierzy wręcz, że ma do czynienia z reportażem. Są przekonani, że to się dzieje naprawdę. Mogą kłócić się do upadłego, że oglądali prawdziwą historię. Za nic nie przekona ich argument, że w napisach końcowych pojawiają się personalia scenarzysty.

Dobry scenariusz i niskie koszty

Tymczasem w rzeczywistości pseudoreportażami rządzą nie byle jakie scenariusze. Producenci i scenarzyści są zgodni, że to kolejny klucz do sukcesu tego typu formatu telewizyjnego.

O oglądalności decydują historia, dobrze napisany scenariusz, w którym widzowie mogą odnaleźć swoje problemy i równocześnie odpowiedź, jak je rozwiązać. Jeśli opowieść jest mocna i dobrze napisana, każdy odnajdzie w niej coś dla siebie. Jeżeli są emocje i prawda, a nie melodramaty, to ludzie chcą to oglądać – mówiła reżyser Teresa Kotlarczyk przy okazji debiutu „Ukrytej prawdy".

Agnieszka Kruk dodaje, że wobec takich mocnych historii widz rzadko pozostaje obojętny. – Bohaterowie przedstawieni są klarownie, znamy ich cele i potrzeby, rozumiemy przeszkody, które napotykają. Odcinki są gęste od zwrotów akcji, dzięki czemu opowieść rozwija się bardzo dynamicznie – uważa scenarzystka.

Docufiction mają jeszcze jedną zaletę: są tanie w produkcji. – Jak zauważył jeden z niemieckich medioznawców, tańsze jest tylko amatorskie porno – żartuje Andrzej Godlewski. Wyprodukowanie jednego odcinka paradokumentu jest w przybliżeniu pięciokrotnie tańsze niż produkcja odcinka serialu fabularnego, a zyski z reklam takie same. Nic więc dziwnego, że stacje telewizyjne upychają te produkcje we wszystkich ramówkach. Na emisję docufiction nie zdecydowała się do tej pory jedynie telewizja publiczna. To z kolei dziwi Tamarę Aagten-Margol: – 99 proc. tych produkcji kończy się happy endem. Do tego widz dostaje wiele wskazówek od profesjonalistów, np. prawników, lekarzy, policjantów, a to dla misyjnej TVP powinno być zaletą. Nie mówiąc już o tym, że za pieniądze wydane na produkcję jednego odcinka „misyjnych" programów takich jak „Taniec na lodzie" albo „Bitwa na głosy" można zrobić około 15–20 odcinków serialu paradokumentalnego, który miałby oglądalność dwukrotnie większą – zauważa producentka. Reprezentujący telewizję publiczną Andrzej Godlewski odpowiada: – Żeby te audycje mogły odnieść sukces, stacje muszą godzić się na epatowanie nadmiernie ostrymi konfliktami, agresją i łamaniem tabu. My w Jedynce nie jesteśmy na to gotowi.