Trzy życia jednego tekstu

Rz: „Bezdech" został napisany przed 15 laty. Od tamtego czasu wracał pan do niego trzy razy. Dlaczego?

Andrzej Bart:

To był scenariusz filmowy. Film miał być bardzo tani, kręcony lekką kamerą, a aktorzy godzili się grać za grosze. Niestety, ówczesne władze filmowe nie widziały potrzeby jego powstania. Szkoda, bo była szansa na film inny od tych, które kręcono w tamtym czasie. Po latach przypomniałem sobie o nim, skończyło się jednak na słuchowisku i spektaklu telewizyjnym, który zawiera mniej więcej połowę pierwotnego materiału.

Z czego trzeba było zrezygnować?

Wszystkie zmiany, które zaszły w stosunku do pierwotnej wersji, opisałem w książce „Bezdech". Opublikuje ją wydawnictwo W.A.B. Opowiadam w niej, jak w całości miały wyglądać sceny i kto miał w nich grać. Jest to powieściowo zapisany scenariusz filmowy z moim komentarzem.

Po drodze była jeszcze wersja radiowa...

Radio to świetny poligon doświadczalny. Usłyszy się tam każdą fałszywą nutę w swoim tekście. To zawsze najczystsza interpretacja, bo słowa są czytane bez wielkich prób. Wrażliwość i inteligencja aktorów kontra zapisane zdania. To bardzo pouczające i powinno być zalecane młodym ludziom, którzy chcą się bawić słowem. Zamiast aktorów często wystarczyliby rodzice czy koledzy.

Jednak nikogo z tamtej obsady nie ma w telewizyjnej wersji „Bezdechu".

Dzięki temu mogę być sekundantem w interpretacyjnym pojedynku między aktorami. W „Bezdechu" nie ma nieważnych ról, ale możliwość szczególnego popisu daje postać Lucjana. W słuchowisku gra go Henryk Talar, w Teatrze TV Jerzy Stuhr. Mogę ich obu słuchać godzinami. Albo groźny Adam Ferency w radiowej roli Tomasza w przeciwieństwie do człowieka przegranego w interpretacji Krzysztofa Stroińskiego. Świetna Irena Karel i równie dobra Małgorzata Potocka w tej samej roli...

A obsada z zamierzonego kiedyś filmu?

O to, czy w Ameryce daje się żyć, chciała pytać Elżbieta Czyżewska, filozofem, czyli sobą, miał być Leszek Kołakowski, a Marek Rudnicki, który podczas wojny wykonywał wyroki śmierci na zdrajcach, zgodził się o tym opowiedzieć w „Bezdechu". To miało być kino, w którym ludzie najprawdziwsi stanąć mieli przy aktorach najprawdziwszego talentu. Z tych, o których obecność zabiegałem, pozostał tylko Tadeusz Konwicki. To radość, że zdążyłem oddać hołd jego książkom i filmom, które towarzyszą mi przez życie.

A główny bohater?

W pierwotnej wersji, istniejącej tylko na papierze, powracającego z Hollywood reżysera miał zagrać Andrzej Seweryn, który świetnie pasował ze swoim nimbem cudzoziemskości po Comédie-Française. Do dzisiaj pamiętam, jaką klasą i skromnością wykazał się w naszej pierwszej rozmowie. Teraz jako dyrektorowi teatru wypadało mu zagrać w „Bezdechu" tylko wielkiego amerykańskiego producenta. To żart oczywiście. W Teatrze TV główną rolę zagrał Bogusław Linda. Zrobił to brawurowo, bo uczyniłem go milczkiem, a przed sobą miał towarzystwo z solidnie napisanymi rolami. Musiał więc często samym gestem i mimiką wyrazić emocje wobec nich. To bardzo trudne w tym zawodzie. W najkrótszej, omalże niemej roli, wspaniale poradził sobie Dawid Ogrodnik.

Z jakich tęsknot powstał ten scenariusz?

Tego nie pamiętam. Pewnie bałem się niespodziewanej śmierci, a może chciałem upiec dwie pieczenie i opowiedzieć coś o Polsce.

Po premierze telewizyjnej „Bezdech" ma się pojawić w kinach. To sytuacja nieznana w historii Teatru TV. Skąd ten pomysł?

Nie jest mój. Ale wzruszyłem się, kiedy o nim usłyszałem. Nie sądziłem, że „Bezdech" w tak okrojonej wersji będzie po latach przedstawiony ludziom kochającym kino, dla których był napisany. Pokazać im coś takiego to artystyczne wyzwanie, ale też smutek, że kiedyś nie mogłem zagrać z kinem po mojemu.

Czy nagrody, które spektakl dostał na tegorocznym festiwalu Dwa Teatry – w tym dla oryginalnego scenariusza, za role aktorskie i montaż – usatysfakcjonowały pana?

Dla pisarza laury nie są specjalnie ważne, bo dobrze wie, że często kieruje nimi przypadek lub towarzyska gra. Wszelkie zaś nagrody w teatrze lub kinie, czyli dziele zbiorowym, są potrzebne i miłe. Honorują bowiem tych wszystkich, którzy wspomogli je swoim talentem, i oddają im sprawiedliwość.

Myśli pan o kolejnym spektaklu w Teatrze TV?

Oczywiście. Jeśli tylko będzie istniał. Dobrze się czuję w tej dyscyplinującej mnie formie. Nagranie trwa kilka dni. Można narzekać, że krótko, i trzeba dokonywać cudów, ale zmusza to do wyjątkowej koncentracji. Myślę o trylogii, której początkiem był „Boulevard Voltaire". Teraz czas na „Goethestrasse". Rzecz dzieje się w Berlinie. Akcja trzeciej sztuki będzie toczyła się w Moskwie. Ten ostatni projekt jest najtrudniejszy, bo piszę równocześnie powieść, w której podróżuję do Rosji, i nie chciałbym z niej dużo podkradać.

Andrzej Bart, pisarz