Co wybrać, żeby bliskim się opłacało: darowiznę czy spadek

Darowiznę trzeba uczynić przed śmiercią. Chętniej zrobi to osoba, która ma gdzie mieszkać i nie obawia się, że będzie zdana na łaskę i niełaskę obdarowanego. Testament wywołuje skutek dopiero po śmierci. Do tego czasu spadkodawca może panować nad tym, co dzieje się z jego dobrami. Przepisy pozwalają jednak tak rozrządzić majątkiem, aby zarówno interesy darczyńcy, jak i wola spadkodawcy były chronione.

[srodtytul]Darowizna z dożywociem[/srodtytul]

Nieruchomość można podarować tylko w umowie podpisanej w formie aktu notarialnego. Jeśli przedmiotem darowizny mają być pieniądze na mieszkanie, nie trzeba korzystać z pośrednictwa notariusza. Wystarczy zwykła pisemna umowa, jeśli darowizna została wykonana. Istotą darowizny jest jej nieodpłatność, więc darczyńca nie może domagać się w zamian pieniędzy od obdarowanego. Nie może też żądać spełnienia jakiegoś warunku. Ma jednak prawo polecić obdarowanemu, aby coś zrobił (np. wziął ślub kościelny). Darczyńca może bowiem włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Dopóki żyje, ma prawo żądać wykonania polecenia. Obdarowany może odmówić, jeśli jest to usprawiedliwione istotną zmianą stosunków, np. może odmówić wzięcia ślubu kościelnego, gdyż rozstał się z narzeczoną.

Odwołać darowiznę można tylko w dwóch przypadkach:

1. jeśli jeszcze nie została wykonana (np. obdarowany nie zdążył zamieszkać w darowanym lokum), a stan majątkowy darczyńcy uległ takiemu pogorszeniu, że jej wykonanie spowoduje uszczerbek dla jego własnego utrzymania albo dla wykonania ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

2. jeśli darowizna została wykonana – gdy obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności (np. nie zapewnił opieki podczas choroby). Nie można jednak odwołać darowizny po upływie roku od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o tej niewdzięczności, ani po tym, jak darczyńca przebaczył obdarowanemu.

[b]Przykład[/b]

Rodzice chcieliby podarować córce dom, w którym zamieszkują, ale boją się, że w ten sposób mogą stracić dach nad głową. Córka jest pod dużym wpływem zięcia, z którym oni nie mają najlepszych relacji. Jak mogą chronić interesy swoje i córki?

– Przede wszystkim dom powinni podarować tylko córce, a wtedy nie wejdzie on w skład majątku wspólnego małżonków – mówi Agnieszka Sinkiewicz, notariusz z Ostródy. – Poza tym rodzice mogą nałożyć na córkę – właśnie poprzez polecenie – obowiązek ustanowienia służebności mieszkania na ich rzecz. Treścią tej służebności powinno być prawo dożywotniego zamieszkiwania w domu lub jego części. Jeśli darowizna zostanie dokonana tylko na rzecz córki, do obciążenia nieruchomości służebnością nie będzie wymagana zgoda zięcia.

Służebność mieszkania może być także częścią znacznie szerszej umowy dożywocia. Mamy z nią do czynienia, gdy w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić dożywotnikowi utrzymanie do końca życia. Powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć dożywotnika jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający miejscowym zwyczajom.

[srodtytul]Zostawiając testament[/srodtytul]

Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, czyli spadkobierców. Jeśli zmarły pozostawił testament, to ten dokument określa, kto i co dziedziczy. Przy braku testamentu reguły dziedziczenia określają przepisy ustawy – Kodeks cywilny. W tym drugim przypadku sprawa jest o tyle prostsza, że w pierwszej kolejności powołane do spadku są dzieci spadkodawcy (w 1/2) oraz jego małżonek (w 1/2), przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeśli spadkodawca nie miał dzieci ani małżonka albo zmarli oni przed nim, wówczas dziedziczyć mogą dalsi krewni: rodzice, rodzeństwo, wnuki itd.

[b]Przykład[/b]

Zmarły pan X pozostawił żonę i córkę. Syn zmarł przed nim, lecz pozostawił żonę i dziecko. Po panu X dziedziczą: w 1/3 żona pana X, w 1/3 jego córka, w 1/6 wnuk, a w 1/6 synowa.

Testament daje spadkodawcy możliwość powołania do spadku osoby z kręgu dalszych krewnych i powinowatych (np. siostry męża), a nawet całkiem obcej. Przy dziedziczeniu z ustawy jest to niemożliwe. W testamencie można również pozbawić określoną osobę prawa do spadku, a nawet prawa do zachowku. Z pierwszą ewentualnością mamy do czynienia wtedy, gdy osoba uprawniona do spadku z ustawy zostanie pominięta w testamencie. Nadal ma jednak prawo do zachowku. Jeśli i tego prawa spadkodawca chce ją pozbawić, musi ją wydziedziczyć. Prawa do zachowku można pozbawić zstępnego, małżonka i rodziców, jeżeli:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje on uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. nałogowo bierze narkotyki i nie podejmuje leczenia);

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W testamencie można również zapisać konkretne rzeczy konkretnym osobom, np. dom córce, a mieszkanie bratankowi i to pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu (czego nie ma przy darowiźnie). Testator ma zatem prawo zobowiązać zapisobiorcę do określonego działania. Sprawić np., że wnuczka stanie się właścicielką domu zapisanego w spadku pod warunkiem, że uzyska dyplom wyższej uczelni.

Małżonkowie nie mogą sporządzić wspólnego testamentu. Każde z nich musi zrobić to oddzielnie. Jeśli nie chcą korzystać z pomocy notariusza, mogą spisać swoją wolę własnoręcznie, opatrując testament podpisem, a najlepiej również datą. Testament nie może być jednak maszynopisem ani wydrukiem z komputera. Jeżeli istnieje obawa śmierci spadkodawcy albo z innych powodów nie może on sam spisać testamentu, możliwe jest ustne wyrażenie ostatniej woli w obecności co najmniej trzech świadków. – Żaden z nich nie może być jednak beneficjentem testamentu, czyli spadkobiercą ani zapisobiercą, a także małżonkiem, krewnym lub powinowatym beneficjenta do drugiego stopnia włącznie – mówi notariusz A. Sinkiewicz.

[srodtytul]Strzeż się długów [/srodtytul]

Obdarowany i spadkobierca mogą być narażeni na przejęcie długów donatora lub spadkodawcy. W przypadku darowizny nieruchomości łatwo sprawdzić, czy jest obciążona, jeśli nieruchomość ma założoną księgę wieczystą. Można do niej zajrzeć w sądzie prowadzącym księgi dla danej miejscowości. Jeśli są tam wpisy dotyczące ustanowionych hipotek czy służebności, to trzeba pamiętać, że obdarowany przejmie wraz z nieruchomością długi i ciężary do niej przypisane. Warto rozważyć przyjęcie takiej darowizny, biorąc pod uwagę jej wartość, wysokość obciążeń, a także własne plany. Przed przejęciem długów może się też ustrzec spadkobierca. Ma prawo odrzucić zadłużony spadek albo przyjąć go z dobrodziejstwem inwentarza.

[ramka][b]Słownik dla spadkodawców, spadkobierców, darczyńców i obdarowanych[/b]

[b]Zstępny[/b] – potomek, czyli dziecko, wnuk, prawnuk itd.

[b]Wstępny[/b] – przodek, czyli rodzic, dziadek, babka, pradziadek, prababka itd.

[b]Testament[/b] – rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. W testamencie można powołać zarówno krewnych (dzieci, rodzice, rodzeństwo) i powinowatych (np. mąż, synowa, szwagier) jak i osoby nie należące do rodziny. Testament można napisać własnoręcznie, może być też sporządzony w formie aktu notarialnego. Ostatnią wolę można też oświadczyć ustnie urzędnikowi w obecności dwóch świadków.

[b]Testator[/b] – spadkodawca, który sporządził testament

[b]Dziedziczenie z ustawy[/b] – ma miejsce wtedy, gdy zmarły nie zostawił testamentu. W takiej sytuacji do spadku powołane są pierwszej kolejności dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

[b]Zapis[/b] – zobowiązanie spadkobiercy ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz konkretnej osoby (zapisobiercy). Przedmiotem zapisu mogą być np. rzeczy, pieniądze, prawa, umorzenie długu, a także wykonanie pewnych usług na rzecz zapisobiercy. Roszczenie zapisobiercy o wykonanie zapisu przedawnia się z upływem pięciu lat od dnia wymagalności zapisu. W braku odmiennej woli spadkodawcy jest nim dzień ogłoszenia testamentu.

[b]Polecenie[/b] - obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania nałożony przez spadkodawcę na spadkobiercę lub zapisobiercę bez czynienia kogokolwiek wierzycielem. Np. obowiązek ukończenia studiów czy zaprzestania zażywania narkotyków przez spadkobiercę itp.

[b]Zachowek[/b] – równowartość udziału spadkowego, która przypadłaby zstępnemu, małżonkowi albo rodzicowi spadkodawcy, gdyby dziedziczył z ustawy. Celem zachowku jest zabezpieczenie interesów i praw majątkowych osób z najbliższej rodziny spadkodawcy, które np. zostały pominięte w testamencie. W przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, a w pozostałych przypadkach – połowę wartości tego udziału. Osoba powołana w testamencie, której jednak spadkodawca wyznaczył mniejszy udział niż gdyby dziedziczyła z ustawy, również ma prawo do zachowku.

[b]Dobrodziejstwo inwentarza[/b] - ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkodawcy. Przez przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca zgadza się odpowiadać za długi, ale tylko do wysokości wartości stanu czynnego spadku. Jeśli zatem dostał w spadku nieruchomość wartą 200 tys. zł, to odpowiada za długi tylko do takiej wysokości. Oświadczenie o odrzuceniu lub przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca powinien złożyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o powołaniu do spadku. Brak oświadczenia zasadniczo jest jednoznaczny z przyjęciem spadku wraz ze wszystkimi długami.