Prawo spadkowe: Osoby uprawnione do zachowku

Art. 991 par. 1 kodeksu cywilnego wymienia osoby uprawnione do zachowku. Są to wszyscy spadkobiercy, którzy są powołani do spadku z ustawy w I grupie (zob. art. 931 k.c.), a więc małżonek i zstępni spadkodawcy (dzieci, a gdy któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku - jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy) oraz - spośród spadkobierców, którzy są powołani z ustawy w II grupie (zob. art. 932 k.c.) - małżonek i rodzice spadkodawcy.

Prawa do zachowku nie mają więc pozostali spadkobiercy, którzy są powołani do spadku z ustawy w II grupie - rodzeństwo i zstępni rodzeństwa (zob. art. 932 k.c.), a także dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni (art. 934 k.c.) oraz dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku (art. 934

1

). Oczywiście prawa do zachowku nie mają także gmina lub Skarb Państwa, które w pewnych wypadkach mogą dziedziczyć z ustawy (art. 935 k.c.).

Art. 991 par. 1 k.c. pomija, jako uprawnionych do zachowku, osoby pozostające w stosunku przysposobienia ze spadkodawcą, które dziedziczą z ustawy na takich samych zasadach, jak krewni w linii prostej (zob. art. 936 i art. 937 k.c.). Powszechnie przyjmuje się jednak, że osoba przysposobiona przez spadkodawcę ma prawo do zachowku tak, jakby była jego dzieckiem, zaś osoba, która przysposobiła spadkodawcę - tak, jakby była jego rodzicem. Konsekwentnie - prawa do zachowku po swoich rodzicach naturalnych nie mają dzieci przysposobione przez inną osobę w sposób całkowity i pełny a prawa do zachowku po dzieciach przysposobionych przez inną osobę nie maja ich rodzice naturalni. Ponieważ jednak  osoby przysposobione w sposób niepełny mogą dziedziczyć po swoich rodzicach naturalnych - należy przyjąć, że mają również prawo do zachowku po nich (argument z art. 937 k.c. in fine)

Wymienione wyżej osoby, mają prawo do zachowku, jeżeli spełniają dodatkową przesłankę z art. 991 k.c., tzn. "byliby powołani do spadku z ustawy". Oznacza to, że prawa do zachowku nie ma małżonek spadkodawcy pozostający z nim w separacji sądowej (art. 935

1

k.c.), a także te spośród wymienionych wyżej osób, które nie mogą lub nie chcą dziedziczyć. Prawa do zachowku nie mają więc, odpowiednio, osoby, które zostały uznane za niegodne (art. 928 par. 2 k.c.), małżonek spadkodawcy wyłączony od dziedziczenia z ustawy na podstawie art. 940 k.c., osoby które zrzekły się dziedziczenia i ich zstępni, chyba że w umowie o zrzeczeniu się dziedziczenia - odnośnie zstępnych - postanowiono inaczej (art. 1049 k.c.) oraz osoby, które odrzuciły spadek z ustawy (art. 1020 k.c.).

Natomiast odrzucenie spadku z testamentu nie oznacza pozbawienia prawa do zachowku, skoro spadkobierca, który odrzucił spadek z testamentu, może go przyjąć z ustawy (art. 1022 k.c.). Prawo do zachowku nie mają oczywiście także osoby wydziedziczone (art. 1008 k.c.). Gdy idzie o wnuków spadkodawcy prawo do zachowku mają tylko ci z nich, których rodzic, będący dzieckiem spadkodawcy, nie dożył chwili otwarcia spadku (art. 931 par. 2 k.c.).

Użyte w Kodeksie cywilnym sformułowanie, wedle którego prawo do zachowku mają tylko te wymienione wyżej osoby, które "byłyby powołane do spadku z ustawy" może być mylące. Może sugerować, że jeżeli któraś z wymienionych osób dochodzi z ustawy do dziedziczenia  po spadkodawcy, to już prawa do zachowku nie ma. Wykładnia taka jest jednak nieprawidłowa. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2004 r. (II CK 444/02, OSP Nr 4/2007, poz. 51) jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Tak więc powołanie do spadku z ustawy nie pozbawia spadkobiercy prawa do zachowku, jeżeli należy do kręgu osób uprawnionych, o których mowa wyżej.

Przykład I

Spadkodawca X miał trójkę dzieci (A,B,C), z których C nie dożyło jego śmierci. Każde z tych dzieci miało potomstwo (odpowiednio A1, B1, C1). Miał też żonę (D), z która pozostawał w separacji faktycznej oraz matkę (E) i dwóch braci (F,G). Nie pozostawił testamentu.

Prawo do zachowku po śmierci X mają: A, B, C1 oraz D (separacja faktyczna nie jest przeszkodą dla uzyskania prawa do zachowku), oczywiście, jeżeli nie odrzucą spadku z ustawy. F,G nie mają prawa do zachowku, bo rodzeństwo spadkodawcy nigdy nie ma tego prawa, zaś A1, B1 oraz E nie mają tego prawa bo - w tej sytuacji - nie są powołani do dziedziczenia z ustawy.

Odnośnie małżonka D - może on utracić prawo do zachowku, jeżeliby okazało się, że X wystąpił za życia o rozwód lub separację sądową z jego winy a żądanie to było uzasadnione. W takim przypadku każdy ze spadkobierców ustawowych dziedziczących w zbiegu z D (a więc A,B i C1) może wystąpić do sądu o wyłączenie D od dziedziczenia w trybie art. 940 k.c. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia w tej sprawie D nie będzie mogła dziedziczyć z ustawy po X i straci także prawo do zachowku po nim.

Przykład II

Spadkodawca X pozostawił dwójkę bezdzietnych dzieci A i B, żonę C, ojca D oraz dwójkę rodzeństwa E i F. Trzeci z braci (G) nie żył, ale zostawił syna G1. W testamencie do całego spadku po X została powołana opiekująca się nim przed śmiercią - H. Po śmierci X, na wniosek H, sąd uznał za niegodnych A i B.

Z ustawy po śmierci X dziedziczyliby spadkobiercy II grupy (C, D, E, F i G1), jednak prawo do zachowku ma jedynie część z nich, a mianowicie: C oraz D.

Przykład III

Spadkodawca X nie pozostawił dzieci. Ma żonę A. Żyją oboje jego rodzice B i C oraz D, który przysposobił X w sposób niepełny. Spadek po X na podstawie testamentu dziedziczy jego brat E.

Prawo do zachowku po X mają: A oraz D, bo to oni dziedziczyliby po X z ustawy. Prawo to nie przysługuje jego rodzicom, gdyż nie dziedziczyliby po nim z ustawy (art. 937 pkt 3 k.c.).

Przykład IV

Spadkodawca X pozostawił trójkę dzieci A B i C. C zostało przysposobione w sposób niepełny przez D. Innych krewnych X nie miał w chwili śmierci.