Zachowek: Jak obliczać wartość zachowku

Wartość zachowku oblicza się w trzech etapach.

Etap pierwszy

to ustalenie ułamka zachowkowego. Jest to iloczyn dwóch ułamków. Jednym z nich jest udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, drugim - 1/2 lub 2/3.

udział spadkowy 1/2 ułamek

stanowiący podstawę x lub =

do obliczenia zachowku 2/3 zachowkowy

Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku wcale nie musi być tożsamy z udziałem spadkowym, który przypadłby uprawnionemu do zachowku w przypadku dziedziczenia z ustawy. Zgodnie z art. 992 kodeksu cywilnego przy obliczaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia (zob. art. 1048 i nast. k.c.), co obejmuje także ich zstępnych, chyba że umówiono się inaczej (zob. art. 1049 k.c.) albo zostali wydziedziczeni (art. 1008 i nast. k.c.). Natomiast uwzględnia się spadkobierców niegodnych (zob. art. 928 i nast. k.c.) oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili (zob. art. 1012 i nast. k.c.).

Obliczając wspomniany udział spadkowy uwzględnia się więc tych spadkobierców, którzy zostali wyłączeni od dziedziczenia wskutek zdarzeń następujących już po śmierci spadkodawcy. Analogicznie należałoby chyba traktować małżonka spadkodawcy wyłączonego od dziedziczenia w trybie art. 940 k.c. Spadkobiercy ci występują więc w roli "psa ogrodnika", gdyż sami nie dziedziczą i prawa do zachowku nie mają, natomiast obniżają zachowek uprawnionym do zachowku.

Przykład 1

Spadkodawca X pozostawił żonę - Z oraz pięcioro bezdzietnych dzieci: A, B, C, D i E. Przed śmiercią większość składników swojego majątku X darował konkubinie K. O tym, że A i B nie będą mieli prawa do zachowku po X było wiadomo już przed otwarciem spadku, gdyż A został przez X skutecznie wydziedziczony w testamencie, zaś B - zrzekł się dziedziczenia. Z, C i D zostali wyłączeni od dziedziczenia już po śmierci X: C odrzucił spadek z ustawy, D został uznany za niegodnego zaś Z została wyłączona od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c.

W tej sytuacji cały spadek po X dziedziczy z ustawy E. On też jest jedyną osobą uprawnioną do zachowku po X, z tym, że ułamek stanowiący podstawę obliczenia jego zachowku nie wynosi 1 (czyli nie jest równy jego udziałowi spadkowemu z ustawy), lecz 1/3, gdyż zgodnie z art. 992 k.c. przy obliczeniu jego zachowku uwzględniamy także A i B. I tylko E będzie miał - być może - roszczenie do K o uzupełnienie swojego zachowku.

Zgodnie z art. 991 § 1 ułamek zachowkowy stanowi połowę udziału spadkowego, o którym mowa wyżej. Gdyby jednak uprawniony do zachowku był w chwili otwarcia spadku (bo wtedy powstaje roszczenie o zachowek) trwale niezdolny do pracy lub był małoletni, to ułamek zachowkowy jest wyższy i stanowi nie połowę, ale 2/3 udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku.

Co ciekawe, ustawodawca przewidział zwiększenie ułamka zachowkowego jedynie tym małoletnim uprawnionym do zachowku, którzy są zstępnymi spadkodawcy. Jeżeli więc obliczamy prawo do zachowku małoletniej matce dziecka, która nie uzyskała wcześniej pełnoletności przez zawarcie małżeństwa (w związku z art. 10 § k.c. oraz art. 10 § 1 zd. 2 kodeksu rodzinno opiekuńczego), to udział spadkowy będący podstawą obliczenia jej zachowku mnożymy przez 1/2 a nie przez 2/3. Inna wykładnia wobec wyraźnego brzmienia ustawy byłaby nieuprawniona.

Etap drugi

to obliczenie substratu zachowku. I tak jak udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku nie musi być równy udziałowi spadkowemu, który przypadłby uprawnionemu w razie dziedziczenia z ustawy, tak substrat zachowku nie musi być równy czystej wartości spadku.

czysta wartość spadku + doliczalne darowizny i zapisy windykacyjne = substrat zachowku

Czysta wartość spadku obejmuje wszystkie aktywa, które wchodzą w skład spadku (zob. art. 922 § 1 i 2 k.c.) pomniejszone o "zwykłe" długi spadkowe, tj. długi wymienione w art. 922 § 1 i 3 k.c. z wyłączeniem długów z tytułu zachowków i zapisów zwykłych (art. 993 k.c.).

aktywa spadku - "zwykłe" długi spadkowe = czysta wartość spadku

Aby obliczyć substrat zachowku do tak rozumianej czystej wartości spadku należy - zgodnie z art. 993 k.c. - doliczyć darowizny oraz zapisy windykacyjne. Chodzi o to, aby spadkodawca w drodze czynności inter vivos (darowizna) lub mortis causa (zapis windykacyjny) nie pozbawił uprawnionego zachowku lub nie ograniczył mu tego prawa. Tak więc z punktu widzenia wartości zachowku nie ma znaczenia, że spadkodawca rozda swój majątek za życia w formie darowizn lub przekaże go określonym osobom, ale nie w drodze dziedziczenia lecz zapisu windykacyjnego. Wartość praw majątkowych wyzbytych w ten sposób uwzględnia się bowiem przy obliczaniu zachowku.

Generalnie doliczeniu do substratu zachowku podlegają wszystkie darowizny, które spadkodawca uczynił na rzecz jakiejkolwiek osoby, z wyłączeniami określonymi w art. 994 k.c.

Wyłączenia te można podzielić na trzy grupy.

A. Wyłączenie powszechne

(art. 994 par 1 k.c.).

Bez względu na to, komu obliczamy substrat zachowku, nie doliczamy następujących darowizn spadkodawcy:

- drobnych, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty z okazji imienin czy urodzin),

- "starych" na rzecz osób "obcych".

Przez "starą darowiznę", należy rozumieć darowizny dokonane wcześniej niż 10 lat licząc wstecz od otwarcia spadku.

Przez osobę "obcą" należy rozumieć osobę, która nie jest spadkobiercą ani nie jest uprawnioną do zachowku.

B. Wyłączenia dotyczące zstępnych spadkodawcy

(art. 994 § 2 k.c.).

Gdy obliczamy substrat zachowku zstępnemu spadkodawcy pomijamy darowizny dokonane przed jego poczęciem. Ponieważ chwila poczęcia jest trudna do ustalenia, dlatego ustawodawca posługuje się tzw. ustawowym okres koncepcyjnym, wedle którego ciąża maksymalnie może trwać 10 miesięcy czyli 300 dni (por. art. 62 § 1 i 2 oraz 85 § 1 k.r.o.). Bez względu więc na to, czy dziecko było wcześniakiem, urodziło się o czasie, czy też ciąża była przenoszona, darowizny spadkodawcy dokonane 300 dni przed jego urodzeniem nie podlegają doliczeniu przy obliczaniu należnego mu zachowku.

W komentarzu do kodeksu cywilnego (Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001) zaprezentowano pogląd, wedle którego wszystkich zstępnych spadkodawcy traktować należy jednolicie i obliczając zachowek każdemu z nich należy pomijać jedynie te darowizny, które spadkodawca uczynił, wcześniej niż 300 dni przed urodzeniem się pierwszego zstępnego. Literalna wykładnia art. 994 § 2 k.c. pozwala na taką interpretację (przepis sformułowany jest niejasno, posługując się raz liczbą pojedynczą - "zstępnego" a raz mnogą "zstępnych"). Z punktu widzenia wykładni funkcjonalnej sprawa jest dyskusyjna.

Przykład 2

X miał dwoje dzieci: A i B. A urodziło się w 1970 roku, B - w roku 1980. A i B oraz Z - ich matka, żona X) mają prawo do zachowku po X, który zmarł w roku 2010. Czy obliczając należny im zachowek doliczamy do substratu zachowku dokonaną w roku 1975 darowiznę X na rzecz Z, która na podstawie testamentu X jest jego jedynym spadkobiercą?

Doliczenie tej darowizny do substratu zachowku przy obliczaniu zachowku na rzecz A jest oczywiste. Gdy idzie o B, wszystko zależy od wykładni art. 994 § 2 k.c. Jeżeli uznamy, że w przepisie tym chodzi o darowizny dokonane nie wcześniej niż 300 dni przed urodzeniem nie jakiegokolwiek zstępnego, ale tego, którego zachowek obliczamy, to wymienioną wyżej darowiznę przy obliczaniu zachowku na rzecz B należy pominąć.

Jednak zasada równego traktowania wszystkich zstępnych przemawia za doliczeniem tej darowizny do substratu zachowku także przy obliczaniu zachowku na rzecz B. Przyjmując taką wykładnię natrafiamy na kolejną wątpliwość - jeżeli A zmarł przed śmiercią X i nie zostawił zstępnych, czy także i w tym wypadku obliczając zachowek należny B doliczamy do substratu zachowku darowiznę X na rzecz A dokonana 5 lat przed urodzeniem się B?

C. Wyłączenia dotyczące małżonka spadkodawcy

(art. 994 § 3 k.c.).

Obliczając substrat zachowku małżonkowi spadkodawcy pomijamy darowizny dokonane przed zawarciem z nim małżeństwa (w tym wypadku - inaczej niż w przypadku dzieci spadkodawcy - nie ma wątpliwości, że - jeżeli było kilka małżeństw - nie chodzi o zawarcie pierwszego małżeństwa, ale małżeństwa z uprawnionym do zachowku). Jeżeli małżonkowie żyli w separacji sądowej (zob. art. 61

i nast. k.r.o.), która następnie została zniesiona (zob. art. 61

k.r.o.), to nie ma przepisów przewidujących pominięcie - przy obliczaniu substratu zachowku - darowizn dokonanych przez małżonka będącego spadkodawcą przed zniesieniem separacji. O ile wydaje się oczywiste, że - przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi spadkodawcy - darowizny dokonane przez spadkodawcę po zawarciu małżeństwa a przed orzeczeniem separacji uwzględnia się przy obliczaniu substratu zachowku drugiemu małżonkowi (jeżeli separacja została następnie zniesiona), o tyle nieoczywistym wydaje się doliczenia darowizn, dokonanych przez spadkodawcę w okresie po uprawomocnieniu się orzeczenia orzekającego separację a przed zniesieniem tej separacji.

Sąd Najwyższy postanowieniem z 30 marca 2011 roku (III CZP 136/10)

wyjaśnił, że "ustawodawca, poza wskazanymi wyjątkami, nie zdecydował się na uzależnienie doliczania wartości świadczeń na podstawie umów darowizn do substratu zachowku od ich przedmiotu. Bez względu więc na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ponadto, ustawodawca nie uzależnił także kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienia do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w kodeksie cywilnym".

Osobną kwestią jest, czy przy obliczaniu substratu zachowku uwzględnieniu podlegają nieodpłatne przysporzenia, oparte na innych podstawach niż darowizna. Zgodnie bowiem z art. 889 pkt 1 k.c. nie stanowią darowizny bezpłatne przysporzenia, gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu (przez co należy rozumieć także pozakodeksowe przepisy). Przykładowo należałoby tu wymienić przekazanie nieruchomości (art. 902

i 902

k.c.) czy też umowę z następcą, uregulowana w art. 84

ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291)

Gdy idzie o tę ostatnią kwestię, to Sąd Najwyższy uchwałą z 19 lutego 1991 roku (III CZP 4/91 OSN 1991/8-9/103) zajął stanowisko, że "wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy (..) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku". W uzasadnieniu wyjaśniono, że "niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny". W uzasadnieniu orzeczenia nie zajmowano się problemem ew. analogicznego stosowania przepisów o doliczaniu darowizn do nieodpłatnych umów nie będących darowiznami.

Kierunek wykładni zaprezentowany w obu tych orzeczeniach zdaje się być następujący - co do zasady przy obliczaniu substratu zachowku doliczamy każdą darowiznę, za wyjątkiem wyliczonych w ustawie, bez względu na jej przedmiot i cel oraz pomijamy każde nieodpłatne przysporzenie nie będące darowizną.

Ustawodawca rozstrzygnął w art. 995 k.c., która chwila jest miarodajna dla oceny wartości przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego. Jest to chwila ustalania zachowku. Oczywiście stan przedmiotu należy brać pod uwagę wg chwili jego nabycia przez obdarowanego czy też przez zapisobiorcę. W przypadku darowizny miarodajny jest więc stan z chwili jej dokonania, w przypadku zapisu windykacyjnego - stan z chwili otwarcia spadku.

Przykład 3

Spadkodawca X podarował w 1995 roku swojemu synowi Z nowego forda escorta. X zmarł w 2010. Prawo do zachowku po nim mają Z oraz żona X - Y (małżeństwo zawarte w 1975). Obliczając zachowek należny Z i Y doliczamy do czystej wartości spadku po X darowiznę na rzecz Z. Wprawdzie jest to "stara" darowizna (dokonana 15 lat przed śmiercią), ale nie na rzecz osoby "obcej (Z nie jest "obca", bo ma prawo do zachowku po X), przy czym darowizna ta została dokonana za życia Z i po zawarciu małżeństwa X z Y. Obliczając wartość tej darowizny bierzemy pod uwagę wartość nowego forda escorta (bo w 1995 Z otrzymał nowe auto), ale bierzemy pod uwagę ceny z chwili ustalania zachowku (a więc np. ceny z roku 2011).

Ponieważ obecnie nie produkuje się już fordów escortów, więc nie można ustalić aktualnej ceny nowego samochodu tej marki i typu, więc - zgodnie z ogólnymi zasadami, dotyczącymi np. ustalania wysokości odszkodowania - należy uwzględnić ceny nowego samochodu innej marki, porównywalnej klasy.

Brak jest przepisu, który rozstrzygałby, chwilę miarodajną dla ustalenia czystej wartości spadku. Sprawę tę wyjaśnił jednak Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 26 marca 1985 roku (III CZP 75/84, OSN 1985/10/147) - dla ustalenia wartości aktywów i pasywów spadku miarodajna jest także chwila ustalania zachowku, analogicznie jak w przypadkach uregulowanych wyraźnie w art. 995 k.c. W ten sposób, chociaż prawo do zachowku powstaje w chwili otwarcia spadku, to jego wartość automatycznie waloryzuje się do poziom cen z chwili ustalania jego wysokości.

Sytuacja jest więc analogiczna, jak w przypadku ustalanie wysokości odszkodowania (por. art. 363 § 2 k.c.), z tym, że w tym ostatnim przypadku ustawa dopuszcza przyjęcie za podstawę cen z innej chwili, niż chwila orzekania, gdy szczególne okoliczności tego wymagają. W przypadku obliczania substratu zachowku brak jest podstaw do takiego postępowania. Sprawa ta może być problematyczna, gdyby w chwili ustalania zachowku poziom cen przedmiotu należącego do spadku, przedmiotu darowizny lub przedmiotu zapisu windykacyjnego w sposób rażący odbiegałby od wartości w chwili nabycia tego przedmiotu przez beneficjenta (zwłaszcza, gdyby różnica ta działała na niekorzyść uprawnionego do zachowku). Może tak się zdarzyć np. w przypadku nieruchomości lub papierów wartościowych.

Trzeci etap

obliczania zachowku polega na pomnożeniu wyników uzyskanych w wyniku wcześniejszych obliczeń. Ich iloczyn stanowi wartość zachowku

ułamek zachowkowy x substrat zachowku = wartość zachowku

Autor jest radcą prawnym w Krakowie

Artykuł został opublikowany w ramach projektu „Pisz u nas, zbieraj punkty”