Prezydent Bronisław Komorowski o samorządzie

Za kilka dni będziemy obchodzić rocznicę odbudowy samorządu terytorialnego.

27 maja 1990 roku odbyły się pierwsze wolne wybory i w tym dniu władze samorządowe przejęły odpowiedzialność za rozwój swoich gmin. Była to jedna z najważniejszych reform ustrojowych, zainicjowana przez Senat na podstawie wieloletnich prac przygotowawczych. Przekazano wtedy społecznościom lokalnym nie tylko prawo wyboru swych władz, ale też dużą część majątku państwowego. Dano prawo do własnych finansów i do własnej administracji. Gminy uzyskały nowe narzędzia, jak np. dostęp do kredytów bankowych, którego dawniejsza administracja nie posiadała.

Gminy oraz powstałe osiem lat później samorządowe powiaty i województwa te narzędzia dobrze wykorzystały. Efekty ich działalności widoczne w dziedzinie gospodarki komunalnej i usług publicznych czy w sferze rozwoju lokalnego i regionalnego zmieniły warunki życia milionom ludzi. Samorządność stworzyła też warunki dla rozwoju małych przedsiębiorstw. Rozbudziła także poczucie tożsamości lokalnej i dumy z przynależności do małej ojczyzny. Zmiany, jakie reforma przyniosła, nie byłyby możliwe bez uruchomienia aktywności środowisk lokalnych, wielu tysięcy obywateli, którzy angażują się na rzecz dobra swojej społeczności. To właśnie ta aktywność społeczna jest naszym największym osiągnięciem w dwudziestoleciu. Stanowi bowiem złoty róg polskiej pomyślności.

Trwały element

Nowy, XXI wiek wymaga jednak nowego spojrzenia na organizację naszego państwa, aby sprostać procesom globalizacji i związanym z nimi zagrożeniom. Silne społeczności lokalne mogą tu odegrać ważną rolę, łącząc ludzi ze swoją miejscowością i dając im możność kształtowania warunków życia. Wspieranie rozwoju samorządności uznaję więc za jedno z najważniejszych zadań mojej prezydentury.

Stała się ona trwałym elementem naszego ustroju. Konstytucja RP opiera ustrój państwowy na szerokim samorządzie. Nie tylko terytorialnym, lecz także zawodowym, gospodarczym i w innych obszarach, łącząc decentralizację władzy publicznej z doktryną społeczną państwa pomocniczego. Ustawa zasadnicza stwierdza, że ustrój terytorialny zapewnia decentralizację władzy publicznej oraz że istotną część władzy publicznej samorząd terytorialny wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, co oznacza odrębną od państwa podmiotowość publicznoprawną jednostek samorządu terytorialnego.

Konstytucja przypisuje mu też obowiązek wykonywania wszystkich zadań publicznych „niezastrzeżonych... dla organów innych władz publicznych", a więc stanowi generalne domniemanie właściwości. W związku z tym jednostkom samorządu terytorialnego przysługują osobowość prawna, prawo własności oraz uprawnienie do zaopatrzenia w środki finansowe niezbędne do wykonania zadań. Samorząd wykonuje swoje zadania samodzielnie, a samodzielność ta podlega ochronie sądowej. Te regulacje pokazują, jak istotną wagę przypisali samorządowi twórcy ustroju Polski.

Koncepcja samorządu leży u podstaw doktryny państwowej współczesnej Polski. Uważam, że rolą prezydenta Rzeczypospolitej jest te kwestie przypominać i czynnie uczestniczyć w kształtowaniu polskiej doktryny państwowej. Ma ona bowiem decydujące znaczenie dla rozumienia – zarówno przez społeczeństwo, jak i przez elity państwowe – systemu wartości, jakim podlega polityka polska, niezależnie od tego, które środowisko polityczne aktualnie sprawuje władzę.

Trzy problemy

Rozwój kraju zależy od pracy jego obywateli. Władze publiczne nigdy nie mogą jej zastąpić, ale muszą im ją ułatwiać i do niej zachęcać. Rozwój samorządności jest więc w interesie nas wszystkich. Dlatego też uważam za konieczne analizowanie tak barier zewnętrznych, jak i problemów wewnętrznych samorządu, które mogą oddziaływać hamująco, a także podejmowanie niezbędnych inicjatyw, które likwidowałyby te trudności.

Dotychczasowe obserwacje, a także wnioski zgłoszone do białej księgi przez stowarzyszenia i związki samorządowe skłaniają do zwrócenia specjalnej uwagi na trzy problemy.

Gminy, powiaty i województwa są wspólnotami mieszkańców, a wybrane przez nich władze mają realizować ich interesy. Oczywiście w ramach obowiązującego prawa. Władza samorządowa to służba publiczna. Mieszkańcy muszą mieć do niej pełne zaufanie i mieć wpływ na jej kluczowe decyzje. Bez tego zaufania samorząd nie może istnieć. Dlatego uważam, że konieczne jest rozwinięcie mechanizmów zwiększających udział obywateli w życiu publicznym. Wiele z nich już powstało właśnie z inicjatyw lokalnych. Trzeba je upowszechnić, aby ostatecznie przełamać ów okropny podział, który pamiętamy z PRL: „my" i „oni", gdzie tym razem „oni" to – niestety – wójt czy starosta niemający właściwego kontaktu ze społeczeństwem. Trzeba położyć większy nacisk na budowę infrastruktury zaufania społecznego.

Samorząd jest zbudowany na niepodważalnym założeniu, że każda jednostka jest samodzielna. Nie ma więc między nimi, i być nie może, żadnej zależności hierarchicznej. Jednak znany polski indywidualizm zbyt często powoduje, że władze lokalne traktują tę swoją autonomię jako cel nadrzędny, co prowadzi do braku współdziałania z innymi podmiotami samorządowymi. Cierpią na tym nierzadko mieszkańcy, cierpi rozwój kraju. Niezbędne jest więc skodyfikowanie i upowszechnienie dobrych przykładów, których też nie brak w Polsce. Samorządy muszą nauczyć się współpracować tak pomiędzy szczeblami – gminy, powiaty i województwa – jak i z sąsiadami w układach terytorialnych. Tylko wspólne działania mogą przynieść dobre efekty.