Odpowiedzialność karna dla urzędnika, który powołuje się na znajomości

Ostatnie doniesienia medialne o prowadzonym przez Prokuraturę Apelacyjną w Warszawie śledztwie dotyczącym płatnej protekcji pokazują, jak bardzo urzędnicy narażeni są na bezprawne naciski ze strony biznesmenów i jak surowa grozi im odpowiedzialność karna, jeśli ulegną tym naciskom.

Przestępstwo płatnej protekcji

Urzędnicy, którzy w swojej codziennej pracy spotkają się z propozycją korzystnego załatwienia sprawy w zamian za określoną korzyść majątkową czy osobistą, powinni pamiętać, że tego rodzaju zachowania stanowią przestępstwo. Jeżeli urzędnik podejmie się załatwienia jakiejś sprawy w zamian za przyjęcie korzyści majątkowej, to nawet na osiem lat może trafić do więzienia.

Zgodnie z art. 230 par. 1 kodeksu karnego zabronione jest powoływanie się na wpływy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi i podejmowanie się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę. Za tego typu zachowania grozi kara pozbawienia wolności od sześciu miesięcy aż do ośmiu lat. Taka sama kara grozi również osobie, która sama nie powołuje się na wpływy, ale która wywołuje przekonanie innej osoby lub utwierdza ją w przekonaniu o istnieniu takich wpływów.

Sprawca tego przestępstwa dopuszcza się go, gdy powołuje się na swoje wpływy. Należy przez to rozumieć powoływanie się na znajomości czy kontakty. Nie jest przy tym ważne, czy nieuczciwy urzędnik w rzeczywistości ma wpływy, na które się powołuje. Ważne jest jedynie, aby informował o nich osoby, które chcą załatwić daną sprawę. Przestępstwo zostanie więc popełnione także wówczas, gdy urzędnik wprowadzi w błąd osoby, które zwróciły się do niego o pomoc, twierdząc, że ma określone znajomości i kontakty, gdy wie, że jest to nieprawda.

Co ważne, do popełnienia przestępstwa płatnej protekcji nie jest konieczne, aby pracownik administracji bezpośrednio i w otwarty sposób informował o swoich wpływach. Wystarczy, że będzie eksponował okoliczności, które są w stanie wzbudzić u innej osoby takie przekonanie.

Możliwości sprawcy bez znaczenia

Sprawca tego przestępstwa musi dodatkowo podjąć się pośredniczenia w załatwieniu określonej sprawy. Nieuczciwy urzędnik musi zatem obiecać danej osobie, że podejmie określone starania w danej instytucji, które mogą doprowadzić do korzystnego załatwienia sprawy. Co ważne, do dokonania tego przestępstwa nie jest konieczne bezprawne załatwienie określonej sprawy. Ma ono bowiem charakter formalny. W praktyce oznacza to, że dokonanie tego czynu następuje już z chwilą podjęcia się pośrednictwa w załatwianiu sprawy. Nie ma znaczenia, jakie jest dalsze zachowanie sprawcy, a więc np. czy załatwił on sprawę w sposób, jaki obiecał. Jak słusznie wskazał w wyroku z 20 października 2005 r. Sąd Najwyższy (sygn. II KK 184/05), do dokonania przestępstwa płatnej protekcji dochodzi już z chwilą przekazania informacji o gotowości podjęcia się pośrednictwa w załatwieniu sprawy.

Nie ma przy tym znaczenia, czy w chwili przekazywania tej informacji urzędnik ma w ogóle zamiar załatwienia sprawy. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy, do popełnienia tego przestępstwa dochodzi także wówczas, gdy osoba podejmująca się pośrednictwa w załatwieniu określonej sprawy urzędowej przyjmuje korzyść nawet bez zamiaru dokonania jakichkolwiek czynności (wyrok SN z 29 lutego 1984 r., sygn. Rw 53/84).

Bez znaczenia jest również, czy urzędnik miał realne możliwości, aby załatwić sprawę w określony sposób, a więc np. czy w rzeczywistości miał znajomości w danym urzędzie i realne szanse na załatwienie sprawy obywatela w określony sposób.

Przyjmowanie prezentów nielegalne

Do popełnienia przestępstwa płatnej protekcji dochodzi w sytuacji, gdy nieuczciwy urzędnik podejmuje swoje działania w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę.

Przez korzyść majątkową należy rozumieć nie tylko pieniądze w określonej walucie. Korzyścią taką jest także inny wartościowy przedmiot, np. samochód, wyjazd na zagraniczną wycieczkę, drogi prezent rzeczowy. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, w jakiej formie zostanie wręczona korzyść majątkowa. Może to nastąpić poprzez darowiznę, spłatę zobowiązania, umorzenie zobowiązania itp.

Przestępstwo płatnej protekcji popełnia się również wówczas, gdy  sprawca działa w zamian za korzyść osobistą. W tym przypadku chodzi o świadczenie o charakterze niemajątkowym, które polepsza sytuację osoby, która je uzyskuje. W praktyce zatem taką korzyścią osobistą będzie np. obietnica awansu czy obietnica lepszej pracy.

Dla popełnienia przestępstwa nie ma znaczenia, dla kogo ma być określona korzyść majątkowa lub osobista. Jej adresatem nie musi być bowiem nieuczciwy urzędnik, ale może nim być także inna osoba. Jeżeli zatem urzędnik w zamian za załatwienie jakiejś sprawy zażąda lepszej pracy dla swojej żony czy córki, to jego działania również będą stanowiły przestępstwo.

Karalne jest nie tylko przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej, ale także obietnicy ich udzielenia. Obiecując załatwienie określonej sprawy, urzędnik może zatem umówić się z daną osobą, że do wręczenia korzyści dojdzie w późniejszym czasie, np. po skutecznym rozstrzygnięciu sprawy. W takiej sytuacji z popełnieniem przestępstwa będziemy mieli do czynienia także wówczas, gdy w praktyce urzędnik nie podejmie żadnych kroków, żeby załatwić sprawę obywatela, a w konsekwencji ten nie wręczy mu korzyści majątkowej czy osobistej. Znamiona przestępstwa zostały bowiem wypełnione już w chwili dokonania uzgodnień pomiędzy urzędnikiem a petentem. Dla samego zaistnienia przestępstwa późniejsze zachowania tych osób nie mają żadnego znaczenia.

Kiedy dopuszczalna niższa kara

W niektórych sytuacjach sprawca przestępstwa płatnej protekcji może liczyć na łagodniejszą odpowiedzialność karną. Zgodnie z art. 230 § 2 kodeksu karnego, jeżeli czyn sprawcy jest mniejszej wagi, grozi mu kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

W wyroku z 9 października 1996 r. (sygn. V KKN 79/96) Sąd Najwyższy wskazał, że to, czy określone zachowanie jest wypadkiem mniejszej wagi, zawsze powinno być ustalane na podstawie realiów konkretnej sprawy, a nie podczas abstrakcyjnego opisywania, na czym mogą polegać tego typu zachowania. Zawsze jednak zachowania stanowiące wypadek mniejszej wagi charakteryzują się mniejszym stopniem społecznej szkodliwości definiowanej w art. 115 § 2 kodeksu karnego.

Za przypadek mniejszej wagi może zatem zostać uznane np. zachowanie urzędnika, który w ogóle nie rozpoczął żadnych działań zmierzających do załatwienia danej sprawy i nie przyjął jeszcze żadnej korzyści, a swoją obietnicą nieuczciwego pośrednictwa nie wyrządził żadnej szkody – ani publicznej, ani prywatnej – obywatelowi, który zwrócił się do niego z prośbą o pomoc.

Utrata pracy na wiele lat

Nieuczciwy urzędnik, który dopuści się przestępstwa z art. 230 kodeksu karnego, może zostać ukarany przez sąd nie tylko pozbawieniem wolności, ale również dodatkowym środkiem karnym – m.in. zakazem pełnienia stanowisk kierowniczych w jednostkach samorządu terytorialnego czy też w urzędach centralnych. Zakaz taki może być orzeczony tylko wówczas, gdy nieuczciwy urzędnik nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub wykonywanego zawodu. Orzeczenie tego zakazu możliwe jest także wówczas, gdy urzędnik okazał, że dalsze zajmowanie przez niego stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.