Indywidualne konto emerytalne w banku jest traktowane jak rachunek

Kto decyduje się na dobrowolne oszczędzanie na emeryturę w tzw. trzecim filarze, ma możliwość powierzenia tych pieniędzy i zarządzania nimi różnym podmiotom. Niezależnie od tego wyboru cechą charakterystyczną podpisywanych umów jest to, że zwykle konsument nie ma większego wpływu na ich treść.

Z reguły są one bowiem podpisywane zgodnie ze wzorcem narzuconym przez instytucję finansową. Z jednej strony ogranicza to możliwość wynegocjowania wszystkich warunków, z drugiej nie oznacza, że przedsiębiorca może ukształtować jej treść w zupełnie dowolny sposób, a konsument pozbawiony jest ochrony przed niekorzystnymi dla niego zapisami.

Nie tylko ustawa o IKE

Zasady prowadzenia indywidualnych kont emerytalnych określa przede wszystkim ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (DzU z 2004 r. nr 116, poz. 1205 ze zm.).

Zgodnie z jej regulacją IKE może być prowadzone na podstawie pisemnej umowy zawartej przez oszczędzającego z:

• funduszem inwestycyjnym,

• dobrowolnym funduszem emerytalnym (od 1 stycznia 2012 r.),

• podmiotem prowadzącym działalność maklerską,

• zakładem ubezpieczeń,

• bankiem o prowadzenie rachunku bankowego.

Należy jednak podkreślić, że w zakresie nieuregulowanym wymienioną ustawą do umów o prowadzenie IKE znajdą zastosowanie również przepisy określające zasady prowadzenia działalności przez poszczególne grupy przedsiębiorców uprawnionych do zawierania tego typu umów z konsumentami.

Tym samym w zależności od tego, z jakim podmiotem zwiąże się oszczędzający na emeryturę, mogą to być przepisy ustaw o:

• funduszach inwestycyjnych,

• obrocie instrumentami finansowymi,

• działalności ubezpieczeniowej,

• organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,

• prawie bankowym.

Ponadto pewne uprawnienia i obowiązki stron takich umów będą wynikały także z reguł kodeksu cywilnego. Wiele jego przepisów ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że treść zapisów umów nie może pozostawać z nimi w sprzeczności.

Ponadto w przypadku zawierania umów o IKE w grę będą wchodzić przede wszystkim kontrakty zawierane na podstawie wzorców, ogólnych warunków lub regulaminów. I także w tym zakresie będą one musiały odpowiadać wymogom przepisów kodeksu cywilnego.

Przepisy szczególne

Instytucjami proponującymi indywidualne konta emerytalne są m.in. banki. W myśl art. 8 ust. 1 pkt 4 ustawy o IKE takie konto prowadzone jest na podstawie umowy zawartej przez oszczędzającego z bankiem o prowadzenie rachunku bankowego.

I właśnie odesłanie do formy prowadzenia takiego konta pod postacią rachunku każe bankom przestrzegać wymogów nie tylko wskazanej ustawy, lecz także prawa bankowego. W sposób ramowy umowę o rachunek bankowy regulują przepisy kodeksu cywilnego. Jednak bardziej precyzyjne zapisy zawierają właśnie reguły prawa bankowego.

W myśl art. 725 k.c. przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku, na czas oznaczony lub nieoznaczony, do przechowywania jego środków pieniężnych oraz, jeżeli umowa tak stanowi, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych. Zatem do istotnych elementów umowy rachunku bankowego należy wskazanie stron oraz zobowiązanie banku do przyjmowania i przechowywania środków pieniężnych klienta oraz do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych.

To drugie zobowiązanie banku, jak pisze Marek Sychowicz (Lex Polonica komentarz do kodeksu cywilnego), nie jest jednak koniecznym elementem umowy. Jeżeli umowa rachunku bankowego zawiera jedynie te minimalne elementy, to, jak pisze Wojciech Pyzioł (Lex Polonica komentarz do prawa bankowego), „treść wynikającego z niej stosunku prawnego będzie określana przez odnośne przepisy prawa, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje (art. 56 k.c.), jak również – a właściwie przede wszystkim – przez postanowienia ogólnych warunków lub regulaminów bankowych”.

Dlatego też to bardzo ogólne sformułowanie kodeksu cywilnego znajduje rozszerzenie w art. 52 prawa bankowego (dalej: upb), który wymienia elementy, jakie powinna zawierać umowa o rachunek bankowy >patrz ramka.

W praktyce te elementy są uwzględniane przez banki, jeżeli nie w samym formularzu umowy, podpisywanym przez klienta, to w ogólnych warunkach umów lub regulaminach, które na treść takiej umowy zwykle wpływają (pod warunkiem, że zostały dostarczone konsumentowi przed podpisaniem umowy i mógł się on z nimi zapoznać).

Raport UOKiK

Jednak jak wynika z raportu przygotowanego przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów („Indywidualne konta emerytalne – raport z kontroli wzorców umownych”) nie wszystkie banki oferujące IKE przestrzegają ciążących na nich obowiązków. Część zastrzeżeń urzędu wiąże się właśnie z nieprzestrzeganiem reguł prawa bankowego odnośnie prowadzenia rachunków bankowych. Na jakie nieprawidłowości zwrócił uwagę UOKiK? Wątpliwości wzbudziły klauzule o następującej treści:

• „Wysokość opłat i prowizji może ulec zmianom. Zmiany wysokości opłat i prowizji są uzależnione w szczególności od (...)”,

• „Bank zastrzega sobie prawo zmiany postanowień regulaminu”,

• „Bank ma prawo dokonywania zmian w ogólnych warunkach”,

• „Bank może wypowiedzieć umowę z ważnych powodów, a w szczególności (...)”,

• „Bank może wypowiedzieć umowę jedynie z ważnych powodów, w szczególności w przypadku (...)”.

Zakwestionowania przez urząd powyższych zapisów nie należy oczywiście utożsamiać z tym, że bank w ogóle nie ma prawa zmienić wysokości pobieranych opłat i prowizji, nie wolno mu zmienić postanowień regulaminu (ogólnych warunków umowy) bądź nie ma możliwości rozwiązania umowy z klientem. Chodzi wyłącznie o to, że powyższe zapisy, zdaniem urzędu, nie czynią zadość wymogom narzuconym przez art. 52 upb.

I tak pierwszej z zacytowanych klauzul można zarzucić, że nie wskazuje ona przyczyn i sposobu zmiany przez bank wysokości opłat i prowizji. A zgodnie z treścią art. 52 ust. 2 pkt 6 upb umowa rachunku bankowego powinna określać przesłanki i tryb zmiany wysokości opłat za czynności związane z wykonywaniem umowy.

Chodzi o to, aby posiadacz rachunku był chroniony przed arbitralnie podejmowanymi przez bank decyzjami, co do kreowania wysokości takich opłat. Od początku powinien mieć świadomość, kiedy i na podstawie jakich obiektywnych kryteriów mogą być one zmieniane.

Warto dodać, że wysokość prowizji i opłat za czynności związane z prowadzeniem rachunku oraz przesłanki i tryb ich zmiany przez bank powinny zostać określone w umowie bez względu na ciążący na banku obowiązek ich publikacji w miejscu wykonywania czynności, w sposób ogólnie dostępny (zgodnie z art. 111 ust. 1 pkt 1 upb). W razie ewentualnej niezgodności tych danych decydujące znaczenie mają ustalenia umowne (art. 109 ust. 2 upb).

Dwóm kolejnym wątpliwym klauzulom, mającym w praktyce identyczny sens, można zarzucić to, że nie określają przyczyn i sposobu zmiany umowy przez bank. A w myśl art. 52 ust. 2 pkt 8 upb umowa rachunku bankowego powinna określać przesłanki i tryb dokonywania zmian umowy.

Zatem, jak można przeczytać w przywołanym raporcie, „wzorce umowne dotyczące prowadzenia IKE w postaci rachunku bankowego stosowane przez banki w obrocie z konsumenckim zawierać powinny, zgodnie z dyspozycją art. 52 zarówno tryb, jak też wykaz przesłanek stanowiących podstawę dla zmiany umowy przez bank.

Zastrzeżenie, iż bank ma prawo do zmiany postanowień umowy bez jednoczesnego zakreślenia przesłanek do wprowadzenia tych zmian jest niezgodne z przepisami prawa bankowego, a tym samym bezprawne”. Warto dodać, że zmiana warunków umów (regulaminu) w trakcie trwania umowy jest też uregulowana w przepisach kodeksu cywilnego.

Ostatnie zacytowane wątpliwe zapisy traktują o możliwości rozwiązania umowy przez bank. Także w tym wypadku podstawowym zarzutem jest brak zamkniętego katalogu przesłanek, które uprawniają bank do takiego zachowania. Wprowadzenie zwrotów „w szczególności”, „w szczególności w przypadku”, „w przypadkach takich jak”, „między innymi” powoduje, że katalog przyczyn jest otwarty.

Sugeruje to jednoznacznie, że wymienione w umowie przyczyny nie są jedynymi, które skutkować mogą rozwiązaniem umowy. A przecież istotą zawierania umów o indywidualne konta emerytalne jest zapewnienie stabilności funkcjonowania takiej umowy i zapewnienie konsumentowi w tym zakresie poczucia bezpieczeństwa. Z założenia są to przecież umowy zawierane na dłuższy czas.

Dlatego też oszczędzający od początku powinien mieć jasność, co do warunków i przesłanek uprawniających bank do rozwiązania takiej umowy.

W myśl ustawy prawo bankowe

Zgodnie z art. 52 ustawy – Prawo bankowe umowa rachunku bankowego jest zawierana na piśmie. Powinna ona określać w szczególności:

• strony umowy,

• rodzaj otwieranego rachunku,

• walutę rachunku,

• czas trwania umowy,

• jeżeli strony zastrzegają oprocentowanie środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku – wysokość tego oprocentowania i przesłanki dopuszczalności jego zmiany przez bank, a także terminy wypłaty, postawienia do dyspozycji lub kapitalizacji należnych odsetek,

• wysokość prowizji i opłat za czynności związane z wykonywaniem umowy oraz przesłanki i tryb ich zmiany przez bank,

• formy i zakres rozliczeń pieniężnych dokonywanych na polecenie posiadacza rachunku oraz terminy ich realizacji,

• przesłanki i tryb dokonywania zmian umowy,

• przesłanki i tryb rozwiązania umowy rachunku bankowego,

• zakres odpowiedzialności banku za terminowe i prawidłowe przeprowadzenie rozliczeń pieniężnych oraz wysokość odszkodowania za przekroczenie terminu realizacji dyspozycji posiadacza rachunku.

Czytaj także w serwisie:

Prawo dla Ciebie

Praca, emerytury, renty

Emerytury i renty

Renty Konsumenci