Jak uciec od polskości

W próbach budowy "nowego patriotyzmu" wcześniej kultywowana spuścizna historyczna pokazywana była jako czarna otchłań, od której musimy odejść jak najdalej, żebyśmy byli szczęśliwi i bezpieczni. Wspólnym wysiłkiem mediów, dzisiejszej klasy politycznej oraz postkomunistycznej szkoły tradycja obywatelska I Rzeczypospolitej została skojarzona skutecznie z najbardziej wulgarnym stereotypem anarchii, warcholstwa, rokoszu – "polskiego piekła", krótko mówiąc. Doświadczenie "Solidarności" zostało w tej perspektywie zreinterpretowane jako kolejny rozdział w dziejach owego szczególnego polskiego nierządu. Cały okres walk o niepodległość stał się kroniką coraz mniej zrozumiałej martyrologii (podszytej pytaniem o wpisane w nią "dzieje głupoty polskiej"). Pod piórem publicystów, historyków amatorów spotężniał jednocześnie demon polskiej przeszłości: rozwój nacjonalizmu, który jakby stawał się coraz bardziej osobistym wynalazkiem Romana Dmowskiego, elementem patologicznej specyfiki polskiej w każdym razie, nie zaś częścią ogólnoeuropejskiego zjawiska modernizacji, z której wyrosły wszystkie nowoczesne nacjonalizmy i narody. W końcu polska walka o słuszną sprawę – w wieku XIX, w I wojnie, w roku 1920, w czasie II wojny, przeciw narzuconemu komunizmowi – okazała się nic nieznaczącym tłem dla dziejów polskich zbrodni, z przyrodzonym podobno naszej wspólnocie antysemityzmem na czele.

Młodsze pokolenie, wychowane w III RP, uczono praktycznie ucieczki od polskości. Uciec – ale dokąd? Niektórzy wierzą, że zjednoczona Europa da nam szansę takiej ucieczki. W interesującym tekście, jaki przeczytałem kiedyś w jednym z tygodników (pod charakterystycznym tytułem, "Czy polskość jest nam potrzebna?"), nadzieje na możliwość oderwania się od Polski zostały jednak zakwestionowane. W owym artykule, ludzi, którzy żywią tego rodzaju nadzieje, nazwano "ambitnymi". Drugą, bez porównania liczniejszą grupę tworzą "bezradni". Ci szans nie widzą, by swój garbaty, polski los odmienić. "Ambitni" chętnie zerwą więź wszelkiej wspólnoty z "bezradnymi" (polską wsią, polskim robotnikiem, dużą częścią inteligenckiej budżetówki także), byle tylko uzyskać akceptację swojej równoprawnej pozycji w lepszym, europejskim świecie. Zerwać tę więź nie jest tak trudno. Mentalnie przez ten proces przeszła "w tym kraju" niemała już część elit polityczno-biznesowych i kulturalnych.

Wspólnotę narodową łączyć może anamneza – przypomnienie tego, co wielkie i wzniosłe we wspólnej przeszłości. Spoiwem wspólnoty może być także kuszący projekt przyszłości – natchnienie obietnicą, która łączy wszystkich członków wspólnoty. Nasz "nowy patriotyzm" przekreśla zdecydowanie pierwszą z tych dwóch perspektyw. Druga pozostaje z całą pewnością nie dość porywająca, by spełnić swoją integrującą funkcję: wizja lepszej jakości produktów made in Poland, poprawy stanu dróg w Polsce, zmniejszenia korupcji w naszych urzędach, jakkolwiek niezwykle pożądana, nie wystarczy do przekonania, że warto być Polakiem, że dobrze być Polakiem.

Żeby polskość stała się znowu atrakcyjna, musi odnaleźć swoją zrozumiałą dziś misję, ideę. To samo zresztą dotyczy także europejskości, która wciąż nie może się odnaleźć w biurokratycznych strukturach Unii; to samo dotyczy w gruncie rzeczy każdego narodu. Żeby przetrwać, trzeba odnaleźć swój sens niematerialny.

Jeśli chcemy poszukać źródeł polskiego patriotyzmu – innych niż szowinizm imperium, innych niż kłamstwa z PRL, skierować powinniśmy się w stronę ideałów Rzeczypospolitej i niepodległości. W tych dwóch sprawach, które łączy jedna idea nadrzędna: wolności – kryje się to dziedzictwo, bez którego zrozumienia i podjęcia nie będziemy Polakami, nie pojmiemy siebie jako wspólnoty, w której warto być. A tylko wtedy odzyska ona swoją siłę przyciągania – tę, jaką polska wolność miała w wiekach XV – XVII dla setek rodów litewskich, ruskich, pruskich i ormiańskich, i tę, jaką odzyskała w wieku XIX (bez państwa) dla tych, których zafascynowało hasło "walki za waszą i naszą".

Rzeczpospolita była studium wychowania obywateli. Wyjątkowym w skali Europy doświadczeniem politycznej wolności – i odpowiedzialności. Piszą dziś o tym najwybitniejsi znawcy historii wieku XVI: Anna Sucheni-Grabowska, Andrzej Wyczański czy wykładający od lat dzieje Europy Środkowo-Wschodniej na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie Andrzej Sulima-Kamiński. Ten ostatni w zwarty sposób wyraził istotę tego systemu, jaki tworzyła Rzeczpospolita co najmniej już od przyjęcia konstytucji nihil novi – "nic o nas bez nas" (rok 1505). Na tym założeniu tylko oprzeć się mogła idea obywatelstwa, duch samorządności, całkowicie nieobecne przez długie wieki u naszych potężnych sąsiadów. Kamiński pisze: "Mało jest krajów w Europie, które mogą zasiąść do europejskiego stołu z tak wielką bazą kulturowego dziedzictwa obywatelskiego. My to mamy, my to możemy pokazać! Powiatowy sejmik, który decydował o rozdziale pieniędzy, o ilości podatków, które się złoży, o zarządzie swojej ziemi, toż to jest dokładnie to, na czym chcemy w tej chwili budować samorządną Polskę. (...) Dopóki będziemy ubolewać nad tym, że byliśmy wolni, że żadnemu królowi nie udało się nałożyć nam kagańca i zrobić z nas poddanych padających na kolana przed wielkością tronu – tak długo będziemy potwierdzać smutny fakt, że do naszej przeszłości nie umiemy sięgać, nie umiemy wykorzystać jej dziedzictwa" ("O tradycjach obywatelskich Rzeczypospolitej", "Arcana" 26 – 2/1999).

Trzeba przypomnieć – także współczesnym politykom właśnie (i kandydatom do tej roli) – jak funkcjonowały staropolskie sejmy i sejmiki przez lat dwieście przynajmniej, na jakim poczuciu obywatelskiego zaangażowania, troski o wspólne dobro i troski o obronę indywidualnej wolności były oparte. Trzeba odkurzyć piękną i mądrą książkę Hanny Malewskiej "Panowie Leszczyńscy" – która jak bodaj żadna inna po wojnie umiała pokazać to właśnie: "Kraj, gdzie ludzie, zjeżdżając się z osobnych jak gwiazdy i spokojnych domów, współdziałali, żeby być wolni, więc żeby najbardziej być sobą; Rzeczpospolitą, która sama też nie chciała współzawodniczyć, ani mierzyć się z nikim. (...) Poddanych tam nie ma: sami królowie. Jeżeli cokolwiek się tam dzieje, to tylko dobrowolnie. (...) Jest to bardzo wspaniały kraj, który w teorii nie powinien istnieć ani dziesiątka lat. Na stałe spróbowano tam niemożliwości".

Trzeba przypomnieć ideę dobrowolnej unii – w żadnej innej części Europy nieurzeczywistnionej tak efektywnie – opartej nie na sile przewagi militarnej, ale na atrakcyjności modelu obywatelskich wolności, do których zapraszano nowych członków. Nie tylko Litwinów, Rusinów. Na przełomie XVI i XVII wieku kilkakrotnie polskie poselstwa debatowały z przedstawicielami moskiewskich elit politycznych, kusząc je wolnościowym, obywatelskim awansem. I niejeden ród bojarski wizja ta pociągała. Czy taki eksperyment mógł się udać? Ponad barierą konfliktu cywilizacji? Nie udał się ostatecznie, ale jakimż wdzięcznym tematem mógłby być dla refleksji podejmowanej dzisiaj: refleksji o granicach Unii Europejskiej na wschodzie, o naszej na tej granicy roli...

Zbudowaliśmy wolność u siebie i gotowi byliśmy nią zarażać naszych sąsiadów, w tym widząc sposób na zabezpieczenie swojego domu.

Ale się przecież nie udało! Elity szlacheckie Rzeczypospolitej nie sprostały nie dlatego, że były jakoś wyjątkowo marne, ale dlatego, że postawiły sobie zadanie najtrudniejsze: połączenia wolności jednostki z dobrem wspólnym. To zaś wymagało stałego oparcia polityki na fundamencie etycznym. Nikt z sąsiadów, i mało kto w Europie Zachodniej, stawiał sobie podobne zadanie. Musimy to właśnie zapamiętać: wielkość eksperymentu, jaki w Rzeczypospolitej podjęto – i jego aktualność.

Żadna zbiorowość nie była nigdy czystego serca – i Rzeczpospolita być nie mogła, zwłaszcza dopóki nie okazała się gotowa podnieść masę swoich poddanych chłopów – do rangi obywateli. Ten problem dręczył myśl polityczną Rzeczypospolitej i znalazł swój testament w postaci Kościuszki, w chłopskim stroju naczelnika i w Uniwersale połanieckim. Dopóki jest masa odrzuconych od udziału w Rzeczypospolitej, dopóty konstrukcja jej nie może być trwała, jest zawsze zagrożona. Ten właśnie aspekt eksperymentu staropolskiego przypomnieć warto w kontekście coraz realniej jawiących się wizji Unii Europejskiej (i wszystkich jej państw składowych z osobna) jako wspólnoty wybranych, uczestniczących świadomie w jej dobrodziejstwach, ale zawierającej w sobie coraz szerszy margines odrzuconych. Dopóki problemem politycznym i społecznym w niej będzie podział na "ambitnych" i "bezradnych", dopóty Unia Europejska – jak dawna Rzeczpospolita – zagrożona będzie rozpadem albo rozbiorem.

Tak, rozbiorem. Agresją z zewnątrz. Unia Europejska jest bowiem unią, właśnie jak dawna Rzeczpospolita. Kiedy pozostaje otwarta i zachowuje siłę przyciągania do swego modelu idealnego, wtedy jest bezpieczna. Kiedy się zamyka, a jej model okazuje się oparty wyłącznie na zgromadzonych bogactwach (nie wartościach), których wyraźnie nie starczy dla wszystkich – wtedy staje się oblężoną twierdzą, której na pewno nie będą gotowe bronić gromady rozczarowanych, odrzuconych "bezradnych". Czy mamy być w takich okolicznościach "przedmurzem", może "marchią pograniczną"?

Problem funkcjonowania modelu idealnego i siły jego atrakcyjności dla obcych, dla świata zewnętrznego, jest dziś jednak przede wszystkim problemem Zachodu, albo dwóch Zachodów: Ameryki i Europy. Amerykanie wierzą w swoją Rzeczpospolitą, jak szlachta wierzyła w swoją po unii lubelskiej, kiedy pełna nadziei słała posłów swej wiary nawet do Moskwy. Materialne fundamenty współczesnego modelu amerykańskiego nie rozwiązują jednak tego problemu, który był wpisany również w naturę unii proponowanych z Krakowa i Warszawy naszym wschodnim sąsiadom. Jest to problem centrum i peryferii. Problem ten sprawia, że unia przemienia się łatwo w imperium – w każdym razie w oczach mieszkańców swoich peryferii.

Rzeczpospolita nie zdołała zaoferować miejsca w pełni równorzędnego dla języka, dla kultur swoich peryferii – Litwy, a zwłaszcza Rusi. Polonizacja elit, choćby pozbawiona przemocy, całkowicie dobrowolna, tworzyła oczywiste wyzwanie dla tradycyjnych tożsamości wspólnot etnicznokulturoworeligijnych, z których one przyszły do Rzeczypospolitej. Problem kozacki ujawnił to jako pierwszy.

Czy był to problem do uniknięcia? Czy może istnieć stabilne państwo bez jednego ośrodka, bez kulturowego centrum, bez wspólnego języka (a kiedy jest już ten jeden, wspólny, staje się przecież nadrzędny wobec innych)? Rzeczpospolita stawia dzisiaj pytanie o granice wielokulturowości. Pytanie jakże na czasie – i w Europie, i w Ameryce.

Los Polski w tym kontekście wpisuje się nie tylko w rolę centrum. Polska była także, i jest, peryferiami. Peryferiami centrum europejskiego. To wcale nie była rola przedmurza tylko. Nasi przodkowie wiedzieli, że świat się nie kończy na naszej granicy. Doświadczeni przez agresywne dążenia zakonu krzyżackiego, który przyjął na wschodzie Europy rolę pełnoprawnego reprezentanta centrum, mającego mandat do podboju w imię nawracania, to właśnie myśliciele polscy przełomu XIV i XV wieku stworzyli oryginalną szkołę ius gentium – prawa narodów. Na soborze w Konstancji Paweł Włodkowic odrzucił ideę nawracania na chrześcijaństwo manu militari.

Ta sama myśl ujawniła się znów w Polsce, o czym jeszcze rzadziej pamiętamy, w wieku XVIII. Kiedy Wolter przyznał Katarzynie Wielkiej prawo do cywilizowania (przez podbój) i Turcji, i barbarzyńców Kaukazu, i dzikich Sarmatów znad Wisły, a Francja z Anglią toczyły wielkie wojny o panowanie nad "dzikusami" z Ameryki, Azji i Afryki – wtedy skromny pijar Wincenty Skrzetuski odpowiedział zasadą w proste ubraną słowa: "Podbijanie dzikich narodów dla onych polerowania jest pozór równie niesprawiedliwy jak śmieszny" ("Mowy o głównych materiach politycznych", Warszawa 1773). Zanim Edmund Burke rozwinął tę ideę w Londynie na kanwie brutalnych poczynań Kompanii Indyjskiej, kasztelan witebski Adam Wawrzyniec Rzewuski wyjaśniał w swym traktacie "O formie rządu republikańskiego myśli"(1790), że polityka kolonizacji i podbojów przynosi nie tylko nieszczęścia podbijanym, ale i degeneruje świat najeźdźców.

Polska, gdy straciła niepodległość, stała się najdojrzalszym rzecznikiem sprawy owych "skrzywdzonych i poniżonych" – ludów i narodów. Wiele z nich zaś dojrzewało do niepodległości pod polskim przykładem. Nie tylko Ukraińcy czy Białorusini, nie tylko Żydzi w swym ruchu syjonistycznym odwoływali się faktycznie (choćby przeciw Polsce) do tego właśnie przykładu w jego kanonicznej, to jest romantycznej wersji. Wystarczy przejrzeć wielkie dzieło dyrektora Biblioteki Kongresu USA Jamesa Billingtona poświęcone ideologiom wywrotowym wieku XIX – "Fire in the Minds of Men"– by uzmysłowić sobie, jak ważną rolę odegrali Polacy jako ideolodzy myśli antyimperialnej.

Hasło "za wolność waszą i naszą", wymyślone przez Joachima Lelewela, a spopularyzowane przez Adama Mickiewicza, stało się nowym znakiem firmowym polskości. On przyciągał do niej wrogość rządów i policji, ale też podziw, kult nawet w kręgach antysystemowych tamtego czasu. Pierwszym w szeregu herosów owego kultu był Kościuszko, ostatnim – Piłsudski.

Choć model amerykański zapraszać się zdaje każdego: "i ty możesz zostać Amerykaninem...", to jednak i on ma swój układ koncentryczny. Narody z jego peryferii, z Azji, z krajów arabskich, z Ameryki Łacińskiej (a w każdym razie istotna część opiniotwórczych elit owych narodów) odbierają propozycję udziału w naśladowaniu tego modelu przez pryzmat dojmującego poczucia poniżenia, poczucia kradzieży oryginalnej tożsamości. Wiara w idealny charakter tego modelu nie jest oczywiście ani powszechna, ani niezachwiana. Polska ze swoim doświadczeniem XIXwiecznym, ze swoją tradycją antyimperialnych peryferii, wbrew pozorom, będzie mogła się znowu odnaleźć w obozie przeciwników Wielkiego Brata. Po stronie buntu, nie porządku. Jeżeli dotkliwie zostalibyśmy pouczeni o naszym miejscu na peryferiach cywilizowanego, pierwszego świata – wtedy taka reorientacja polskości nie będzie wcale niemożliwa.

To nie jest jednak szansa, raczej pokusa. Wpisanie tekstu "Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego", obok dzieł Franza Fanona czy Edwarda Saida, do kanonu myśli antyglobalistycznej wzbogaci może tę listę, ale zuboży na pewno przesłanie myśli Mickiewicza, polskiego romantyzmu, pełny sens polskości.

Naszą szansą na odkrycie owego sensu i odczytanie go we współczesnym świecie może być tylko połączenie idei Rzeczypospolitej i prawa narodów.

Nasze położenie się nie zmieniło. Jesteśmy na granicy. Na peryferiach budowy Rzeczypospolitej współczesnego świata – na tyle bliskiej jednak, że być może będziemy w stanie wpływać jednak na jej kształt od środka. I korzystać możemy przy tym z wyjątkowego dziedzictwa staropolskiej republiki: jeśli je tylko sobie przypomnimy i uświadomimy.

Możemy zatem próbować zapobiec skurczeniu idei współczesnej Rzeczypospolitej, współczesnej unii do roli klubu bogatych, zazdrośnie swego bogactwa strzegących. I mamy zapobiec ślepej zemście słabszych, biedniejszych, zapobiec wyzyskaniu ich autentycznego rozgoryczenia i wściekłości nawet pod sztandarem jakiegoś nowego (czy starego, chwilowo tylko osłabionego) kandydata do budowy imperium przeciw Zachodowi.

To idee niemal niemożliwe do urzeczywistnienia. To jednak, co łączy nasze najpiękniejsze doświadczenia historyczne, najwspanialsze elementy naszego dziedzictwa, to właśnie "próbowanie niemożliwości". Republika idealna musi opierać się na cnocie obywateli. Zrealizowanie prawa narodów do wolności opierać się musi na uetycznieniu stosunków między narodami. Wolność w jednym i drugim przypadku nie może się udać bez chrześcijańskiej inspiracji.

Mówił o tym wielokrotnie Jan Paweł II. I przypominał, że ta inspiracja towarzyszyła wszystkim polskim próbom wolności. Przypominał nam o tym jak o zadaniu. Kto pyta dziś, czy patriotyzm jest jak rasizm, kto odrzuca natchnienie polskiego patriotyzmu – niech sięgnie po "Pamięć i tożsamość".

Warto jednak przypomnieć i inne papieskie przesłanie na koniec. Mało kto uświadamia sobie, że ostatnim tekstem, jaki Jan Paweł II skierował do Polaków, nie był jego testament, ale list adresowany do generała zakonu paulinów na Jasnej Górze – na okazję 350. rocznicy obrony jasnogórskiego klasztoru. Na końcu tego poruszającego listu jest gorący apel, byśmy zachowali jedność, zachowali poczucie wspólnoty.