Żydzi walczyli w Legionach Polskich

Jestem antysemitą, bo semita to człowiek, który ucieka z pola walki. Takie wyznanie padło z ust posła Wacława Budzyńskiego na posiedzeniu komisji sejmowej w 1937 roku. To nie siła stereotypu mówiącego wówczas o tym, że z Żydów żadni żołnierze. To zła wola, bo poseł Budzyński był legionistą i nie mógł nie wiedzieć, że w Legionach Polskich Żydzi służyli ofiarnie i niejednokrotnie bohatersko.

Było ich co najmniej 648, tylu doliczył się Marek Gałęzowski, autor książki „Na wzór Berka Joselewicza” (IPN) – słownika biograficznego Żydów służących w Legionach – zawierającej też portret zbiorowy tej grupy. Byli najliczniejszą mniejszością narodową w tej formacji.

Niespełna 700 na 25 – 30 tysięcy ludzi, którzy przeszli przez szeregi Legionów. Dużo to czy mało? Autor uważa, że udział Żydów był znaczący, przypominając, że w społeczeństwie polskim akceptacja walki zbrojnej o niepodległość nie była powszechna, a udział w niej stanowił wybór „nielicznych przedstawicieli poszczególnych warstw społeczeństwa, przede wszystkim wywodzących się z polskiej szlachty”.

Na taką a nie inną skalę obecności Żydów w legionowych mundurach wpłynęły niełatwe stosunki między Polakami i Żydami, nacechowane wzajemnymi uprzedzeniami i pretensjami, wzajemna izolacja oraz porażka programu asymilatorskiego.

„Można przypuszczać – pisze Marek Gałęzowski – że sprawa niepodległości musiała mieć dla większości Żydów wymiar całkowicie egzotyczny”.

[srodtytul]Kapelusznik obok studenta[/srodtytul]

Kim byli więc ci, którzy razem z Polakami postanowili walczyć z bronią w ręku o Polskę? Mogłoby się wydawać, że są to w większości Żydzi zasymilowani, spolonizowani neofici, należący w większości do warstwy inteligenckiej.

Marek Gałęzowski obala takie domniemanie. Ludzie ze środowisk zasymilowanych stanowili mniejszość. Należał do tej grupy m.in. Juliusz Natanson-Leski, syn czołowego przedstawiciela środowiska asymilatorskiego Kazimierza, prawnika i finansisty, ojciec słynnego oficera wywiadu AK – Kazimierza Leskiego.

„Żydzi-legioniści postrzegali się jako Polacy pochodzenia mojżeszowego” – pisze Gałęzowski. Uważali się za członków grupy religijnej, a nie narodowej. Obok studentów, kupców, gimnazjalistów, urzędników, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy byli blacharze, stolarze, piekarze, rzeźnicy, krawcy, kapelusznicy, malarze pokojowi.

Co ich przywiodło do Legionów? Marek Gałęzowski nie zgadza się z poglądem, że decydujący wpływ miały idee socjalistyczne (socjalizm nie różnicował ludzi według kryterium narodowościowego) ani demokratyzm środowisk tworzących tę formację wojskową. Jego zdaniem decydujące były najpewniej szkoła i otoczenie polskie w warunkach autonomii w zaborze austriackim. Jednak to tłumaczenie nie odnosi się do zaboru rosyjskiego, gdzie nie istniało polskie szkolnictwo. Tam motywacje musiały być inne, zapewne właśnie socjalistyczne.

W niektórych przypadkach akces do Legionów był kwestią tradycji rodzinnej. Henryk Hertz Barwiński był synem powstańca z 1863 roku, zesłańca syberyjskiego, Jan Prot (Berlinerblau) prawnukiem oficera Legionów Dąbrowskiego i wojska Księstwa Warszawskiego. Część z Żydów-legionistów przed I wojną angażowała się w działalność w PPS, ZWC, była członkami paramilitarnych polskich organizacji w Galicji – Strzelca, Związku Strzeleckiego, Polskich Drużyn Strzeleckich. Emilian Stanisław Schall ukończył szkołę podoficerską Związku Strzeleckiego, a egzaminował go Edward Rydz-Śmigły.

Marek Gałęzowski przypomina, że Legiony były formacją ochotniczą. Czym się kierowali Żydzi, wstępując do niej? Juliusz Kaden-Bandrowski tak pisał o Bronisławie Mansperlu: „Jaki też interes, prawdziwy, osobisty ma Mansperl w trosce swej o walkę za Ojczyznę?... Mansperl był Żydem – istotnie miał jeden wielki, prawdziwy, osobisty interes w walce za Polskę, przelewając za Nią krew, pragnął sobie zdobyć do Niej prawo, którego by mu nikt odmówić nie śmiał”.

[srodtytul]Bohaterstwo i poświęcenie[/srodtytul]

Mansperl, uczestnik strajku szkolnego w Królestwie Polskim, student medycyny na Sorbonie (nie chciał studiować na rosyjskim uniwersytecie), członek Związku Walki Czynnej, poległ jako porucznik Legionów w 1915 r. na Wołyniu. Pośmiertnie został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Wraz z porucznikiem Józef Blauerem Kratowiczem, który zginął tego samego dnia, należeli do grupy 58 oficerów-legionistów pochodzenia żydowskiego.

Można sądzić, ze Żydzi w Legionach, wiedząc o powszechnym przekonaniu dotyczącym niezdolności Żydów do walki, starali się udowodnić polskim kolegom, że potrafią być równie jak oni odważni i bohaterscy, i dlatego wykazywali się brawurą i poświęceniem. Jak stwierdza Marek Gałęzowski, pojawiający się czasem pogląd, że Żydzi chcieli służyć w formacjach zaplecza Legionów, nie znajduje żadnego potwierdzenia źródłowego.

„Gdy legioniści zmęczeni kilkudniowymi nieustannymi walkami znajdowali się w ostatnim dniu pod silnym ogniem nieprzyjacielskim, przyszedł rozkaz do ataku. Nikt nie ruszył się z miejsca, jedyny inż. Reich rzucił się naprzód, a widząc swych towarzyszy niezdecydowanych, zgromił ich słowami: wstydźcie się, ja, Żyd, mam dla was być przykładem. Zawstydzeni ruszyli legioniści pod przewodnictwem Reicha do ataku, w którym on sam poniósł ciężkie rany”. Samuel Reich został pośmiertnie odznaczony Virtuti Militari.

O kapralu Izaaku Jungermanie, sanitariuszu, kapelan legionowy ks. Henryk Ciepichałł mówił, że jest pełen czci dla jego bohaterstwa i poświęcenia. „Prawdziwy Polak wyznania mojżeszowego, aby wszyscy tacy byli wyznania rzymskokatolickiego”. Pośmiertnie odznaczono go Virtuti Militari. Może właśnie on, o którym koledzy mówili, że jest mniej wartościowym żołnierzem, i wytykali mu, że słabo mówi po polsku, chciał swym przykładem na polu bitwy zamknąć im usta.

O Władysławie Steinhausie, synu adwokata, studencie prawa, gen. Mieczysław Norwid-Neugebauer pisał: „swą namiętną gorączką bojową budził szczery zachwyt”. Steinhaus zginął w walkach na Wołyniu w 1915 r. Jego bratem stryjecznym był także służący w Legionach Hugo Steinhaus, późniejszy wybitny matematyk, kierownik katedry na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.

„Polscy i żydowscy legioniści darzyli się zazwyczaj wzajemnym szacunkiem i życzliwością. Na ich dobre relacje wpływał wspólny cel – walka o niepodległość, i ponoszone trudy życia wojennego (...) Wypadki złego traktowania z powodu pochodzenia żydowskiego zdarzały się sporadycznie”.

Jak podaje Marek Gałęzowski, lista poległych i zaginionych legionistów pochodzenia żydowskiego liczy 65 nazwisk – to jest niemal 10 proc. służących w Legionach.

Część Żydów-legionistów walczyła później w obronie Lwowa (zauważalna grupa wywodziła się z tego miasta – był wśród nich ojciec znanego historyka Richarda Pipesa) i w wojnie z bolszewicką Rosją, a ich czyny były honorowane odznaczeniami wojennymi. Feliks Kwiatek był pięciokrotnie dekorowany Krzyżem Walecznych (piąte odznaczenie – za obronę Warszawy w 1939 r.), Henryk Goldman – czterokrotnie. Autor pisze, że dotkliwą stratą dla korpusu oficerskiego WP była bohaterska, dramatyczna śmierć (mianowanego kapitanem za wykazane w walce męstwo) w boju pod Mozyrzem w lipcu 1920 r. Filipa Śmiłowskiego.

[srodtytul]Na bezrobociu i w elitach[/srodtytul]

Jaka okazała się Polska dla Żydów, którzy walczyli o jej niepodległość? Marek Gałęzowski stwierdza, że wbrew stereotypowi utrwalonemu w PRL legioniści nie byli warstwą uprzywilejowaną społecznie i polityczne w latach II Rzeczypospolitej, szczególnie po 1926 roku. Przywilejami cieszyła się tylko wąska grupa sprawująca władzę.

Żydowscy kombatanci dzielili los polskich, szczególnie ci niewykształceni, pracujący jako robotnicy i drobni rzemieślnicy. Podobno podczas jednego ze zjazdów legionistów gen. Felicjan Sławoj Składkowski, minister spraw wewnętrznych i premier, powiedział do jednego z szeregowych żołnierzy: „Razem dźwigaliśmy tę Polskę!”. Na co kombatant: „Tak jest, panie generale, tylko pan ją złapał za cycki i ma pan mleko, a ja za dupę i mam gówno”.

Legioniści Żydzi korzystali z Bratniej Pomocy Związku Legionistów Polskich, starającej się o m.in. o znalezienie pracy. Notowano przypadki niechęci, z jaką się spotykali. W 1937 r. zwolnił się z pracy Moszek Gotlib. Przedstawiciel koła byłych żołnierzy tak pisał o powodach: „Petent na konduktora tramwajowego nie nadaje się w obecnych czasach, gdyż jako żyd naraża się często na przykrości ze strony pasażerów i na tym tle powstają zatargi, z powodu których groziły mu dyscyplinarki”. Legionowa bratnia pomoc starała się, by w Polskim Radiu znalazł na stanowisku bez kwalifikacji pracę Pinkus Dawidowicz.Urzędnik, do którego skierowano prośbę, zatrudnił już – na stanowisko wartownika – innego legionistę pochodzenia żydowskiego i odpisał: „Uważam za wskazane obecnie nie zatrudniać drugiego żydka”.

W tym samym czasie, od 1934 r. do wybuchu wojny, dyrektorem rady programowej Polskiego Radia był Karol Lilienfeld-Krzewski, prezesem Najwyższej Izby Kontroli – gen. Jakub Krzemieński. Witold Langrod pracował jako naczelnik wydziału Polaków za granicą w MSZ, Henryk Gruber był prezesem Państwowego Urzędu Kontroli Ubezpieczeń i prezesem rady nadzorczej banku PKO, Henryk Eile – członkiem Najwyższej Komisji Dyscyplinarnej przy premierze, Mieczysław Kaplicki był prezydentem Krakowa, Jan Prot – dyrektorem państwowej fabryki zbrojeniowej w Pionkach, Hilary Mastbaum – pracownikiem sekretariatu generalnego BBWR – partii rządzącego obozu piłsudczykowskiego. Wszyscy oni służyli w Legionach.

Richard Pipes pisze we wstępie do książki Marka Gałęzowskiego, że powstały po śmierci Piłsudskiego Obóz Zjednoczenia Narodowego, nie dopuszczał do swych szeregów Żydów. Jednakże w OZN członkiem rady naczelnej był legionista Mieczysław Kaplicki, w OZN działał też Karol Lilienfeld-Krzewski.

Major Leon Loria był zastępcą dowódcy 1. Pułku Lotniczego i kierownikiem referatu w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Pułkownik Stanisław Orski był szefem wydziału w departamencie sprawiedliwości resortu spraw wojskowych. Dowódcami pułków byli podpułkownicy Maksymilian Landau i Wilhelm Czopp. To, że Żyd (Polak pochodzenia żydowskiego) może być świetnym żołnierzem, budziło niekiedy zdziwienie, skoro w opiniach służbowych zdarzały się takie stwierdzenia, jak te dotyczące Oskara Berensona: „Oficer o nieprzeciętnej wartości w wojsku – mimo wyznania”.