Kiedy oskarżony musi mieć obrońcę

Projekt kolejnej nowelizacji kodeksu postępowania karnego opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego rewolucjonizuje zasady korzystania przez oskarżonych z pomocy prawnej świadczonej przez adwokatów z urzędu.

Obligatoryjne wyznaczanie obrońcy z urzędu w postępowaniu sądowym na wniosek oskarżonego, niezależnie od jego sytuacji majątkowej, uzasadnia się poszerzeniem elementów kontradyktoryjności oraz zapobieganiem paraliżowi postępowania sądowego lub późniejszemu powoływaniu się na brak możliwości prowadzenia skutecznej obrony i korzystania z profesjonalnego zastępstwa procesowego.

Czy w każdej sprawie

Wypada się zastanowić, czy rzeczywiście w każdej sprawie oskarżony musi mieć obrońcę i czy nie powinno się brać pod uwagę sytuacji majątkowej wnioskującego o wyznaczenie obrońcy. Są to takie same pytania, które można było stawiać, kiedy wprowadzono obowiązkową obronę w postępowaniu przyspieszonym, z której po kilku latach zrezygnowano, pozostawiając kłopotliwe, choć martwe dyżury adwokatów.

Otóż nie zawsze udział obrońcy w postępowaniu sądowym jest konieczny i nie zawsze obrońca ten ma realne szanse działania. Przykładem może być sprawa nietrzeźwego kierowcy, w której rozstrzygającym dowodem jest wynik badania alkomatem.

Informowanie oskarżonego o konieczności pokrycia kosztów wyznaczenia obrońcy z urzędu w zależności od wyniku procesu nie uchroni Skarbu Państwa od konieczności ponoszenia tych kosztów z uwagi na niewypłacalność oskarżonego. Trudno bowiem zakładać, że miałoby być inaczej niż w postępowaniu cywilnym, w którym koszty zastępstwa procesowego ponosi państwo, jeżeli pełnomocnik z urzędu nie wyegzekwuje ich od strony przeciwnej. Wobec potężnego deficytu budżetowego trudno uznać za racjonalne obciążanie SP kolejnymi kosztami.

Przerzucanie na barki podatników kosztów obrońcy z urzędu w sprawie, w której adwokat nie dokonał cudu, jego klient został skazany, ale okazał się niewypłacalny i nie zapłacił za udzieloną pomoc prawną z urzędu, jest niesprawiedliwe i niedorzeczne.

Wątpliwy automatyzm

Czy to oznacza, iż oskarżony nie ma prawa do pomocy prawnej? Bynajmniej, jednak obecna regulacja, czyli uzależnienie wyznaczenia obrońcy z urzędu od stopnia skomplikowania sprawy oraz sytuacji majątkowej oskarżonego, a nie jedynie od jego wniosku, jest po prostu lepsza. Konstytucyjne prawo do obrony jest tak samo ważne, jak zachowanie równowagi budżetowej i racjonalizacja wydatków państwa.

Założenie, iż koszty obrony z urzędu poniesie zawsze oskarżony przegrywający sprawę, nie uwzględnia realiów, w których oskarżony to często osoba bez dochodów, majątku, zdolności kredytowej, jednym słowem niebędąca w stanie ponieść tych kosztów. Państwo powinno zapewnić pomoc prawną tym, którzy rzeczywiście nie mogą obronić się sami, a nie stać ich na adwokata z wyboru, jednak automatyczne wyznaczanie obrońcy z urzędu za każdym razem, kiedy tylko zostanie złożony wniosek o wyznaczenie obrońcy, nie będzie służyło dobru wymiaru sprawiedliwości.

Więcej szkody niż pożytku

Wbrew pozorom nie skorzystają na tych zmianach również adwokaci, ponieważ angażując ich czas na prowadzenie czasami drobnych spraw karnych, będą paraliżowały ich aktywność w innych sferach świadczenia pomocy prawnej. Może się okazać, że klienci z wyboru w sprawach cywilnych, administracyjnych czy karnych będą się rzadziej kontaktować ze swoim prawnikiem niż klienci z urzędu.

Zwiększenie liczby adwokatów nie rozwiąże problemu, ponieważ rynek prawniczy w Polsce już nie zapewnia pracy wszystkim absolwentom wydziałów prawa, a zakładanie, iż to oskarżeni składający wnioski o wyznaczenie obrońcy z urzędu pokryją koszty obrony i zagwarantują zatrudnienie rzeszom nowych adwokatów, jest bezpodstawne.

Wyznaczanie obrońcy z urzędu do poszczególnej czynności procesowej nie jest wcale dobrym rozwiązaniem. Wprawdzie zwalnia to z uczestnictwa w całym procesie, ale oznacza konieczność zapoznania się z aktami sprawy tylko dla jednej czynności. Więcej czasu zajmie czytanie akt niż udział w danej czynności, za którą będzie przewidziane zapewne symboliczne wynagrodzenie, nieadekwatne do nakładu pracy, ale przecież będzie musiało być niższe od honorarium za prowadzenie całej sprawy. Poza tym wyznaczanie różnych adwokatów do poszczególnych czynności w tej samej sprawie może komplikować sytuację oskarżonego z uwagi na różne wizje tych obrońców odnośnie do ustalania linii obrony. Wyznaczanie obrońcy do poszczególnych czynności może zatem przynieść więcej szkody niż pożytku, a negatywne skutki takiej nowelizacji odczują zarówno oskarżeni, jak i adwokaci.