Istotą ubezpieczenia ochrony prawnej jest pokrycie kosztów szeroko rozumianej obsługi prawnej świadczonej przez wyspecjalizowanych profesjonalistów, ale też zagwarantowanie świadczeń w formie porad prawnych na etapie przedsądowym. Należy przy tym pamiętać o zasadach nierozerwalnie związanych z tym ubezpieczeniem, a przede wszystkim o swobodnym wyborze prawnika.
Dyrektywa Rady o ubezpieczeniu ochrony prawnej (87/344/EWG) z 22 czerwca 1987 r. została implementowana przez polskiego ustawodawcę w art. 14 ustawy o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r. Swoboda wyboru prawnika pojawia się w dyrektywie w trzech postaciach, z czego dwie prawodawcy krajowi powinni implementować w sposób obligatoryjny.
Po pierwsze dyrektywa wymaga, aby wprowadzono przepisy krajowe zobowiązujące ubezpieczycieli do organizacyjnej gwarancji zapobieżenia konfliktowi interesów między nimi a ubezpieczonymi. Konflikt ten może przede wszystkim polegać na potencjalnej sytuacji, że likwidacja szkody z ubezpieczenia ochrony prawnej w formie dochodzenia roszczeń z innej umowy ubezpieczenia (najczęściej odpowiedzialności cywilnej) wykonywana jest przez tę samą osobę. Wspólnotowy legislator zaproponował w tej kwestii trzy alternatywne rozwiązania. Jest to po pierwsze model rozdziału likwidacji szkód, gdzie pracownik zakładu ubezpieczeń zajmujący się obsługą roszczeń nie wykonuje podobnej działalności w innych grupach ubezpieczeń lub w zakładzie powiązanym finansowo, handlowo i administracyjnie z tym pierwszym. Taki właśnie zapis znajdziemy w polskiej ustawie o działalności ubezpieczeniowej. Drugą alternatywą jest model wyodrębnionej osoby prawnej zajmującej się wyłącznie likwidacją szkód, popularny m.in. w Niemczech. Trzecim z modeli jest właśnie swoboda wyboru prawnika reprezentującego interesy prawne ubezpieczonego.
Następnie dyrektywa stanowi, że w każdej umowie ubezpieczenia ochrony prawnej i to niezależnie od wystąpienia konfliktu interesów, powinna zostać zapewniona swoboda wyboru prawnika, w przypadku obrony, reprezentowania lub wspierania interesów ubezpieczonego w dochodzeniu lub postępowaniu. Jest to drugi rodzaj wolnego wyboru prawnika określony w dyrektywie. Polski ustawodawca sprecyzował w ustawie o działalności ubezpieczeniowej, że ubezpieczonemu przysługuje prawo swobodnego wyboru adwokata lub radcy prawnego w postępowaniu sądowym lub administracyjnym.
Natomiast trzecią postacią obowiązku zagwarantowania swobody wyboru prawnika jest przypadek wystąpienia konkretnego konfliktu interesów. Ubezpieczyciel dąży ze względów ekonomicznych do najtańszej likwidacji szkody, natomiast ubezpieczonemu zależy, aby sprawa została załatwiona jak najszybciej. Niezależność wyboru prawnika w razie takiego konfliktu jest niezwykle ważną gwarancją dla ubezpieczonego, lecz niestety próżno szukać takiego zapisu w polskiej ustawie.
