Andrzej Kubisiak: Koronapokolenie

Zamieszki, protesty i rosnące tarcia społeczne w ostatnich miesiącach to nie tylko efekt napięć etnicznych i pokoleniowych. To jeden z efektów ubocznych pandemii Covid-19, która wywołała niespotykaną od II Wojny Światowej skalę recesji. A ta dotyka szczególnie młodych. Wybuchowa mieszanka kryzysu gospodarczego i młodości może doprowadzić do radykalizacji poglądów politycznych i pchnąć świat w niebezpiecznym kierunku.

Na początku lipca pod jednym z najbardziej prestiżowych apartamentowców na Manhattanie, gdzie swoje nieruchomości mają najbogatsi nowojorczycy, wybuch protest. Miał zwrócić uwagę na sytuację pracowników podstawowych (m.in. transportu, usług czy handlu), którzy nie mogli ubiegać się o pomoc państwową czy stanową, przyznawaną za utratę pracy lub dochodów w czasie pandemii. Ponad połowa z nich to nowojorscy imigranci. Kiedy spojrzeć na szacunki kwietniowe okaże się, że 9 na 10 z nich padło ofiarą kryzysu pandemicznego. Jasne jest, dlaczego to właśnie oni pikietowali.

Ale to były już tylko echa tego, co działo się w USA w maju i czerwcu. Śmierć Afroamerykanina George'a Floyda w wyniku brutalnego zatrzymania przez policję pokazały prawdziwą skalę frustracji i niezadowolenia w USA. I choć demonstracje spod znaku Black Lives Matter rozpoczęły się na tle rasowym, to ich skala i zasięg nie byłyby tak silne bez wyraźnych bodźców wywołanych nierównościami społecznymi i ujściem emocji po lockdownie. Te właśnie bodźce są wspólnym mianownikiem dla wszystkich kolejnych demonstracji, które przetoczyły się przez świat w ostatnich miesiącach.

Niemcy - najpierw Stuttgart, potem Frankfurt nad Menem. Ludzie rozbijali szyby, rzucali śmietniki na ulice, plądrowali sklepy. Protesty miały podłoże etniczne i pokoleniowe. Ale... „Koronawirus jest niczym łatwopalny środek" – komentował w rozmowie z Deutsche Welle dr Stefan Luft z Uniwersytetu w Bremmie, stawiając podobną tezę. Tu nie chodzi tylko o kolor skóry.

W Serbii czy Senegalu protestowano przeciwko wprowadzeniu godziny policyjnej. W Hiszpanii protestowali medycy, żądając poprawy warunków pracy. W Madrycie kilkuset kierowców sparaliżowało całe miasto, a w Korei Południowej protestujący kontestowali dystans społeczny, noszenie maseczek oraz restrykcje wynikające z reżimu sanitarnego. Z kolei w Sztokholmie mieszkańcy sprzeciwiali się szwedzkiej liberalnej strategii walki z koronawirusem, co miało wpływ na wzrost zachorowań i śmiertelności. W Rzymie na początku września protestowano przeciwko „dyktaturze sanitarnej", negując w ogóle istnienie pandemii.

Jeszcze innym przykładem jest Izrael, gdzie wystąpienia społeczne wyraźnie wiązały epidemię z sytuacją gospodarczą. W lipcu liczba zachorowań zaczęła mocno rosnąć, a społeczeństwo zaczęło zarzucać rządowi, że nie dość, że nie panuje na sytuacją epidemiczną (ponad 2 tys. zakażeń dziennie) to jeszcze doprowadził do wzrostu bezrobocia sięgającego ponad 20 proc.

Skąd ta eskalacja

To nie sam COVID19 jest winien, ale skutki gospodarcze, jakie wywołał w pierwszej fazie kryzysu. W samej Unii Europejskiej PKB spadł średnio o ponad 14 proc., a zatrudnienie straciło 4,5 mln obywateli krajów członkowskich. W tym samym czasie PKB w USA zmalał o 9,5 proc., co przełożyło się na wzrost bezrobocia do poziomów sięgających niemal 15 proc. Warto też dodać, że od początku kryzysu po zasiłki dla bezrobotnych zgłosiło się łącznie ponad 56 mln Amerykanów, a obecne uderzenie w rynek pracy już wielokrotnie przekroczyło swoją skalą efekty kryzysu z 2008 r.

Po drugie, koronakryzys najsilniej uderzył w młodych. Według analiz OECD w krajach rozwiniętych poziom bezrobocia wśród młodych wzrósł w wyniku obecnego kryzysu z poziomu 11,3 proc. do 17,9 proc. Taki obraz nie jest przypadkowy. Osoby rozpoczynające karierę na rynku pracy często nie mają silnego zabezpieczenia umownego i podejmują zatrudnienie w oparciu o niestandardowe kontrakty. Co więcej, ich kompetencje nie są jeszcze na tyle rozbudowane, by były kluczowe dla organizacji. To powoduje, że w warunkach kryzysowych to właśnie młodzi są pierwszym wyborem przy ograniczaniu zatrudnienia.

Eskalacja napięć to po prostu wybuchowa mieszanka kryzysu gospodarczego i młodości. W poszczególnych krajach miała ona różne proporcje.

W pierwszej fazie kryzysu największy spadek zatrudnienia w USA nastąpił w usługach hotelowych i gastronomicznych, edukacji i zdrowiu oraz handlu detalicznym. To sektory, w których zatrudnione są przeważnie osoby młode, które w warunkach amerykańskich nie mogły liczyć na okresy wypowiedzeń. To doprowadziło do wzrostu bezrobocia wśród młodych sięgającego obecnie 18,6 proc., a w kwietniu nawet 27,4 proc., co było najwyższym wynikiem od II Wojny Światowej. Jeszcze na początku roku odsetek bezrobotnych w tej grupie wiekowej sięgał 7,7 proc.

Również Europie można dostrzec podobny trend. W Irlandii, gdzie bezrobocie w pierwszej fazie kryzysu wystrzeliło z poziomów 5 proc. na początku roku do nawet 28 proc., osiągając historyczne maksima, ponad 41 proc. osób pozostających bez pracy stanowią właśnie osoby młode. Również w Szwecji odnotowano wzrost bezrobocia z 7,3 proc. do 9,3 proc., a największy wzrost odnotowano w grupie wiekowej 15-24 lata.

Z podobnym zjawiskiem, choć na mniejszą skalę, mamy do czynienia w Polsce. Na przestrzeni ostatniego roku bezrobocie wśród młodych rosło ponad trzykrotnie szybciej niż w przypadku osób w wieku powyżej 50 lat. Co więcej, udział tych grup wiekowych w ogólnej puli bezrobotnych uległ wyraźnej zmianie, bo obecnie młodzi stanowią 27,2 proc. ogółu bezrobotnych (wzrost o 2,3 pkt proc. w ciągu roku), podczas gdy osoby 50+ stanowią obecnie 25,1 proc. (spadek o 2,2 pp. w ciągu roku). Oznacza to, że koronakryzys zamienił proporcje i dominujący udział bezrobotnych z osób w wieku przedemerytalnym na młodych.

Stracone pokolenie siłą napędową niezadowolenia

Sytuacja młodego pokolenia, które znalazło się na obrzeżach rynku pracy, często bez zapewnienia bezpieczeństwa materialnego, jest dość powszechna i to bez względu na miejsce zamieszkania. Różne kraje, różne kontynenty, a mechanizm podobny. Epidemia koronawirusa i kryzys jaki wywołała przełożyła się na ferment wśród młodych, a to doprowadziło do wzrostu napięć społecznych. Musimy też pamiętać, że zwykle to właśnie młodzi wychodzą na ulice i protestują przeciwko zastanej rzeczywistości. Ale to nie tylko bunt pokolenia, co raczej reakcja na brak perspektyw i jasnej wizji, co będzie dalej. To również sposób na odreagowanie lęku i napięć wywołanych lockdownem oraz niepokojem o zdrowie własne i bliskich.

Czy lockdown, koronawirus i kryzys gospodarczy to doświadczenie formujące pokolenie w sensie socjologicznym? Zaryzykuję tezę, że tak. Poprzednio mieliśmy do czynienia ze „straconym pokoleniem" – które co kolejną wojnę lub kryzys było używane przez media i pisarzy – tuż po rozpoczęciu kryzysu finansowego.

W przeszłości termin ten był używany do określenia okresu od końca I Wojny Światowej do początku Wielkiego Kryzysu. W Stanach Zjednoczonych jest także używany do określenia pokolenia ludzi, którzy dojrzewali niedługo po końcu I Wojny. W Europie znani są także jako „Pokolenie 1914" ze względu na rok rozpoczęcia I Wojny. We Francji nazywani są czasem Génération au Feu, „Pokoleniem w ogniu". Teraz najwyraźniej wyrasta nam „koronapokolenie".

Daleka droga i przykre konsekwencje

Za nami dopiero pierwsza faza kryzysu. Dotychczasowe diagnozy pozwalają głównie na ocenę strat i ewaluację podjętych działał w pierwszych miesiącach pandemii. Według MFW głębokość recesji w skali globalnej może sięgnąć –4,9 proc., co będzie oznaczało największą redukcję PKB w od czasów Wielkiego Kryzysu lat 20. ubiegłego wieku. Co więcej, już dziś wiemy, że wiosenne zamrożenie wiodących gospodarek przełożyło się na dziesięciokrotnie silniejsze uderzenie w rynki pracy niż w przypadku kryzysu finansowego z lat 2008-2009.

Prognozy na przyszły rok dla większości gospodarek zakładają odbicie, ale odrabianie zaległości potrwa wiele kwartałów. Dopóki ludzkość nie pozna i nie upowszechni metod walki z wirusem, trudno będzie mówić o powrocie do normalności. Musimy też pamiętać, że odbicie gospodarki i poprawa kluczowych parametrów makroekonomicznych z opóźnieniem wpłynie na nastroje na rykach pracy i odbudowę poziomów zatrudnienia sprzed pandemii. To zjawisko (jobless recovery) było już obserwowane m.in. w Unii Europejskiej po kryzysie finansowym 2008-2009. Oznacza to, że młodzi z koronapokolenia będą musieli wchodzić lub odnaleźć się na początkowym stadium kariery zawodowej w bardzo trudnych warunkach, co może rzutować na ich szanse na rynku pracy w długofalowej perspektywie.