Przedwojenne hipoteki a reprywatyzacja

W swoim czasie dyrektor muzeum w Wilanowie wyraził błędny pogląd („Rz” z 16 – 17 maja „[link=http://www.rp.pl/artykul/306069.html]Tajemnicze luki w księgach wilanowskiej hipoteki[/link]”), jakoby przeciwko reprywatyzacji pałacu w Wilanowie na rzecz rodziny Branickich przemawiały rzekome wielomilionowe obciążenia hipoteczne przedwojennej księgi wieczystej „Dobra ziemskie Wilanów”.

[srodtytul]Orzecznictwo przesądziło[/srodtytul]

Pałac w Wilanowie nie mógł być znacjonalizowany na podstawie dekretu PKWN, bo nie mógł realizować celów reformy rolnej. [b]Potwierdza to orzecznictwo sądów administracyjnych, poczynając od słynnej uchwały siedmiu sędziów NSA z 2 czerwca 2006 (I OPS 2/06)[/b]. Z orzecznictwa tego wynika, że zespoły pałacowo-parkowe nie stanowiły nieruchomości ziemskiej w rozumieniu dekretu PKWN, bo zwykle nie ma związku funkcjonalnego między takim pałacem-dworem a resztą majątku ziemskiego, gdyż zwykle zespół pałacowo-parkowy mógł prawidłowo funkcjonować bez gospodarstwa rolnego i odwrotnie. [b]Zgodnie z uchwałą Trybunału Konstytucyjnego (Trybunał) z 19 września 1990 (W 3/89)[/b] na cele reformy rolnej przeznaczone były wyłącznie te nieruchomości, które „są lub mogą być wykorzystane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej, zwierzęcej, sadowniczej” i co ważniejsze – „przez inne podmioty”. W wielu wyrokach NSA zaznaczał, że polskie dwory z reguły nie były związane bezpośrednio z produkcją rolną. Odmienna sytuacja istniała w odniesieniu do dworów poniemieckich położonych na terenie Warmii i Mazur.

Coraz częściej wojewodowie uwzględniają stanowisko judykatury. Zmiana orzecznictwa doprowadziła m.in. do ugody z rodziną Zamoyskich w sprawie pałacu w Kozłówce (2008). Najlepszym więc rozwiązaniem dla utrzymania muzeum w Wilanowie powinno być jak najszybsze zawarcie ugody ze spadkobiercami Adama Branickiego. Dobrymi przykładami mogą tu być ugody zawarte przez spadkobierców byłych właścicieli: Fabryki Czekolady E. Wedel z firmą PepsiCo (1994), Arcyksiążęcego Browaru w Żywcu (Habsburgów) z grupą Heineken (2005).

[srodtytul]Gdy 10 mln zł oznacza 30 zł[/srodtytul]

Przedwojenne hipoteki widnieją nadal w licznych dawnych księgach hipotecznych oraz nowych księgach wieczystych. Wynika to głównie z faktu, że stany prawne ujawnione w księgach wieczystych nadal nie odpowiadają rzeczywistości i do dzisiaj w wielu wypadkach brak jest prawidłowych wpisów odzwierciedlających rzeczywisty stan prawny nieruchomości.

Po II wojnie światowej kwestię przedwojennych hipotek regulowały następujące akty prawne:

> dekret z 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu nieumorzonych zobowiązań pieniężnych. Zgodnie z art. 6 ust. 1 „w zobowiązaniach wyrażonych w złotych w złocie liczy się jeden złoty za jednego złotego w złocie”, przy czym przelicznik ten sąd uwzględnia z urzędu w każdym stanie postępowania (art. 24),

> ustawa z 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego. Uznała ona wprost, że „wszelkie zobowiązania prywatnoprawne bez względu na tytuł i czas powstania opiewające na złote dotychczasowe, przelicza się 30 października 1950 r. z mocy prawa na złote i grosze według stosunku 100 złotych dotychczasowych równe 1 złotemu”. Tak więc 30 października 1950 r. przykładowo przedwojenna wierzytelność w kwocie 10 mln złotych w złocie podlegała przeliczeniu na 100 tys. nowych złotych,

> rozporządzenie Rady Ministrów z 28 października 1950 r. w sprawie określenia stosunku przeliczenia niektórych zobowiązań. Zgodnie z § 2 pkt 9 odrębnie przeliczono hipoteki, a to według stosunku 100 złotych dotychczasowych równe 3 złotym, co oznacza, że przedwojenna hipoteka w kwocie 10 mln złotych w złocie wynosiła od 30 października 1950 r. 300 000 nowych złotych.

> [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=13C2C284DB5B48AAA8BA729BBC36286A?id=76599]rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed 1 stycznia 1947 roku oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg (DzU nr 28, poz. 141)[/link]. W § 4 pkt 2 ustalono, że pomija się „hipoteki zabezpieczające wierzytelności, które po przeliczeniu na złote stosownie do obowiązującego systemu pieniężnego nie przewyższają kwoty 3000 zł”, a więc które przed wrześniem 1939 r. wynosiły mniej niż 100 tys. przedwojennych złotych.

> ostatnia zmiana nastąpiła po okresie hiperinflacji. Chodzi o [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=32C13B678011D42E2F0DBE857B197EB0?id=72181]ustawę z 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego[/link]. Z mocy tej ustawy 1 stycznia 1995 r. 10 tys. złotych zdenominowano do kwoty 1 złoty.

Oznacza to, że 1 stycznia 1995 r. przedwojenna hipoteka w wysokości 10 mln złotych w złocie ulega przeliczeniu na kwotę 30 nowych zł. Przeliczenia te mają bezpośrednie zastosowanie przy zakładaniu nowych ksiąg wieczystych i przerejestrowywaniu przedwojennych spółek handlowych z RHB do KRS.

Ponieważ jednak od wniosku o wykreślenie hipoteki pobiera się obecnie 100 zł opłaty sądowej, toteż należy postulować o jak najszybszą nowelizację przepisów o księgach wieczystych i hipotece, a to w celu nakazania sądom dokonywania wykreślenia z urzędu (lub pominięcie przy zakładaniu nowych ksiąg wieczystych) wszelkich przedwojennych hipotek o wartości nominalnej poniżej 35 mln zł w złocie, gdyż po przeliczeniu przedwojenna hipoteka w takiej wysokości odpowiada kwocie 105 złotych.

[srodtytul]Co wynika z przeliczeń[/srodtytul]

Powyższy przykład przelicznika pokazuje, że dla reprywatyzacji pałacu w Wilanowie kwestia istnienia lub nieistnienia przedwojennych hipotek nie ma żadnego znaczenia. Jeżeli zatem, jak twierdzi dyrektor, a czemu stanowczo przeczą spadkobiercy Adama Branickiego, dobra wilanowskie obciążone były hipotekami 13 mln zł, z tego 11 mln zł na rzecz Państwowego Banku Rolnego, to kwota ta zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami powinna być przeliczona na 39 zł (słownie: trzydzieści dziewięć nowych złotych) i taką miałyby obecnie wartość, gdyby wcześniej nie zostały spłacone.

Na zmianie systemu pieniężnego w latach 1949 – 1950 i denominacji w 1994 r. zyskał głównie Skarb Państwa, a w konsekwencji wszyscy obywatele płacący podatki. Zgodnie z „Wykazem długów i gwarancji finansowych Państwa na dzień 1 kwietnia 1939 r.” (MP z 1939 r. nr 122, poz. 288) suma zobowiązań Skarbu Państwa z tytułu emisji przedwojennych papierów wartościowych wynosiła według stanu na rok 1939:

> z tytułu skarbowych papierów wartościowych wyemitowanych na rynek krajowy – 2018,3 mln zł;

> z tytułu skarbowych papierów wartościowych wyemitowanych na rynek zagraniczny – 432,6 mln zł. Pamiętajmy, że jednostką monetarną po reformie Władysława Grabskiego w 1924 r. był złoty zdenominowany w złocie.

[b] Prezes Rady Ministrów w piśmie z 11 września 2006 r., odpowiadając na wezwanie Trybunału (sprawa SK 49/05)[/b], wskazał, że dokonując tylko szacunkowego wyliczenia zobowiązań Skarbu Państwa wynikających z przedwojennych papierów wartościowych, należałoby przyjąć następujące założenia:

1) stan zadłużenia łącznie – 2450,6 mln zł;

2) odsetki za lata 1945 – 2006 liczone według oprocentowania ryczałtowego – 4,6 proc. (średnia arytmetyczna oprocentowania poszczególnych emisji obligacji) – 7010,73 mln zł;

3) pełne zobowiązanie Skarbu Państwa – 9461,33 mln zł przedwojennych.

Gdyby tę wartość zobowiązań Skarbu Państwa przeliczyć według ww. przepisów o zmianie systemu pieniężnego, to przedwojenne zobowiązanie Skarbu Państwa wynosiłoby w 2006 r. – 9460 tys. nowych zł. Pokrzywdzonymi są zatem głównie przedwojenni posiadacze środków pieniężnych, właściciele lokat czy też nabywcy obligacji. [b]Zwrócił na to uwagę Trybunał w wyroku z 24 kwietnia 2007 r. (SK 49/05)[/b], stwierdzając niekonstytucyjność przepisów zakazujących waloryzacji przedwojennych obligacji Skarbu Państwa i wskazując potrzebę uwzględnienia tych roszczeń w przygotowywanej ustawie reprywatyzacyjnej.

[srodtytul]Zakaz waloryzacji[/srodtytul]

Przedwojenne hipoteki zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny nie podlegają waloryzacji, albowiem wierzytelności zabezpieczone tymi hipotekami powstały przed 30 października 1950 r. – [b]takie stanowisko zajął przykładowo Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 30 kwietnia 1993 r. (I ACr 305/93, OSA 1994, z. 1, poz. 2) oraz Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 8 lipca 2005 r. (I ACa 1041/04), a potwierdził Trybunał we wskazanym wyżej wyroku z 2007 r.[/b]

Dostrzegając problem braku możliwości waloryzacji przedwojennych hipotek, Trybunał uznał, że moc obowiązująca przepisów zmieniających system pieniężny w latach 1949 – 1950 wyczerpana została wskutek jednorazowego ich zastosowania jeszcze przed wejściem w życie Konstytucji RP z 1997 r., a zatem obecnie Trybunał nie jest władny stwierdzić niekonstytucyjność tych przepisów. [b]Podobne stanowisko zajął Trybunał w postanowieniu z 6 listopada 2008 r. (P 5/07)[/b], umarzając postępowanie w sprawie pytania prawnego SN dotyczącego niekonstytucyjności ww. dekretu z 1949 r. i ustawy z 1950 r.