Hashtag „Kafka“ ma już miliardy kliknięć. Stulecie śmierci Franza Kafki, autora „Procesu”

Korespondencja z Berlina
Nowe wydania powieści i zbiorów opowiadań, rysunki, rodzinny album fotograficzny, filmy dokumentalne i fabularne na jego temat, słuchowiska, e-booki, wystawy, spektakl choreograficzny czy „Kafka-Kalejdoskop“, czyli dwudniowy tour de force wokół autora — to wszystko i jeszcze więcej przygotowano w Niemczech w związku z przypadającym 3. czerwca 2024 stuleciem śmierci Franza Kafki, jednego z największych pisarzy niemieckojęzycznych XX wieku.

Franz Kafka w Berlinie

Rocznica obchodzona jest uroczyście wszędzie, ale najbardziej w Berlinie, który Kafka często i chętnie odwiedzał w latach 1910-1914 i gdzie spędził ostatni rok swego życia. Przyjeżdżał tu ze względu na teatr Maxa Reinhardta i wielkomiejską atmosferę, robiący na nim wrażenie postęp techniczny i największy ówczesny dworzec Europy Askanischer Bahnhof. „Berlin dobrze mi robi“ - pisał do Maxa Broda.

Czytaj więcej

Literatura

Chiang-Sheng Kuo, pisarz z Tajwanu, którego należy poznać

Wydaną właśnie u nas powieścią "Stroiciel fortepianów" Chiang-Sheng Kuo wprowadza czytelnika do odległego Tajwanu, w którym znajdziemy jednak wątki dobrze znane.

Ale jego życiem była literatura. Urodzony w 1883 roku w Pradze w niemieckojęzycznej rodzinie żydowskiego kupca jako najstarszy syn z szesciorga rodzeństwa odczuwał presję surowego i despotycznego ojca (Hermann Kafka), który wywodząc się ze wsi poślubił zamożną pannę Julię Löwy i mieszkając z nią już w Pradze bardzo dbał o status rodziny.

Franz nie spełniał oczekiwań ojca i nigdy nie był „dość dobry“ w szkole, czy na studiach. Mimo najlepszych ocen i bezproblemowych promocji z klasy do klasy Franz sam nie wierzył w siebie. Uczył się dobrze, ale to nie nauka, lecz pisarstwo było jego pasją. Od wczesnych opowiadań, które publikował już w wieku 16 lat w monachijskim czasopiśmie „Hyperion“, literatura była metapoziomem, do którego dążył.

Pisał podczas studiów i w latach, kiedy oddawał się „pracy zarobkowej“ (1908 - 1922), jak określał swoją funkcję starszego sekretarza w Zakładzie Ubezpieczeń Robotników od Wypadków Królestwa Czeskiego w Pradze, instytucji będącej kombinacją zakładu ubezpieczeń społecznych i inspekcji pracy.

Franz Kafka i Max Brod

Przełomem było pierwsze napisane w ciągu jednej nocy opowiadanie „Wyrok“ (1913), z którego był prawdziwie dumny i które potwierdziło w jego oczach, że potrafi pisać wbrew wszelkim przeciwnościom. Tu po raz pierwszy pojawiła się postać władczego i niesprawiedliwego ojca, jeden z centralnych tematów jego całej twórczości (później w „Przemianie” i w „Liście do ojca”).

Czytaj więcej

Literatura

Andrzej Stasiuk żegna się z Rosją. „Rzeka dzieciństwa” portretuje okrucieństwa świata

Pandemia i wybuch wojny w Ukrainie zmieniły plany pisarza. Opisuje piekło Rosji, ale przypomina też polskie hieny cmentarne szukające żydowskich precjozów w masowych grobach Bełżca.

Mieszkając do 35. roku życia z rodzicami, zdominowany przez ojca i chory na gruźlicę Franz, zmagając się też z problemami gastrycznymi, które dziś określilibyśmy jako psychosomatyczne, z jednej strony poddawał się oczekiwaniom i wymogom patriarchy, z drugiej wyrywał się do innego świata.

Dzięki wcześnie poznanemu przyjacielowi bywał w liczących się kawiarniach Pragi. To Max Brod, któremu zawdzięczamy lekturę większości tekstów Kafki, wpływał rozluźniająco na prawie wojskowy rygor codziennych zajęć autora i dbał o jego kontakty towarzyskie. To z nim Kafka rozmawiał o kobietach, które były dla niego ważne, ale z którymi platoniczne związki polegały głównie na wymianie listów. To Felicia Bauer, z którą był dwukrotnie zaręczony, Greta Bloch, Milena Jesenská, jego tłumaczka na czeski. Podobno jedyną prawdziwą, a na pewno największą miłością Kafki, była poznana ledwie rok przed śmiercią pisarza pochodząca z Pabianic 25-letnia Dora Diamant, z którą zamieszkał właśnie w Berlinie, która opiekowała się do śmierci pisarza w sanatorium w Kierling pod Wiedniem.

Czy Franz Kafka był gejem?

Kafkolodzy twierdzą coraz częściej, że Franz Kafka był homoseksualistą, stąd jego niezdecydowanie w relacjach partnerskich z kobietami i trwanie w kawalerstwie. Potwierdzenie znajdują w opowiadaniach czy powieściach pisarza, gdzie kobiety przedstawiane są niezbyt pochlebnie - jako silne i maja przewagę fizyczną nad mężczyznami. Na dowód przytaczane są też homoerotyczne fragmenty, w których mężczyźni opisywani są jako piękni i bardziej pociągajacy - na przykład Karl Rossmann w „Zaginionym“ czy androgyniczny posłaniec Barnabasz w „Zamku“.

Ale nie dlatego Franz Kafka jest najbardziej poczytnym autorem niemieckojęzycznym wszechczasów. Jego szczególny, zwięzły i rzeczowy styl, pozornie proste słownictwo i precyzja opisu, humor i groteska tworzą swój własny, rządzący się własnymi prawami, „kafkowski“ świat („kafkaesk“).

Centralnym wątkiem jest Prawo, które bohater nieumyślnie narusza i w którego niejasne moce zostaje coraz bardziej wciągany, jego porażka wobec nieprzeniknionej, absurdalnie rozbudowanej biurokracji czy okrucieństwa systemu. On sam stoi jako indywiduum, wyobcowany i samotny przeciwko systemowi. Tę atmosferę oddaje już pierwsze zdanie „Procesu“: „Ktoś musiał fałszywie oskarżyć Józefa K., bo przecież on nic złego nie zrobił, został pewnego ranka pozbawiony wolności” (przekład Jakuba Ekiera).

Charakterystyczne są też strach, koszmary, rozdwojenia jaźni, których doznają protagoniści, a także niespotykane perspektywy narracyjne, jak punkt widzenia psa, małpy czy robaka: „Kiedy Gregor Samsa obudził się pewnego rana z niespokojnych snów, stwierdził, że zmienił się w łóżku w potwornego robaka“(„Przemiana“). Wielkim oskarżeniem antropocenu, odczytywanym wcześniej w kontekście rasizmu jest „Sprawozdanie dla Akademii” o opresyjnej próbie ucywilizowania małpy.

Max Brod uratował Kafkę

Pisane przeszło 100 lat temu teksty są dziś często aktualniejsze niż kiedykolwiek. Przede wszystkim młodzi ludzie wyczuleni na absurdalne sytuacje, piętrzącą się biurokrację, izolację, pandemię itd. chętnie sięgają po opowiadania i powieści pisarza stulecia. „Przed prawem“, „Kolonia karna“ czy „Lekarz wiejski“ i oczywiście „Proces“ czy „Zamek“ to nieustający kanon literatury światowej.

Za życia autora wydano drukiem niewiele jego tekstów; on sam był swoim największym krytykiem, palił je, krył i zarządził, żeby po jego śmierci największy przyjaciel i promotor, Max Brod zniszczył wszystko: teksty, manuskrypty, notatki, dzienniki i listy. Jak wiemy, Brod na szczęście nie zastosował się do obietnicy i przez lata uporczywie opracowywał i publikował teksty przyjaciela wraz ze swą przyjaciółką w Palestynie, u której zdeponował ten skarb literacki podczas wojny, i której rodzina przekazała go później do centralnego archiwum literackiego w Marbach w Niemczech.

Notabene piszący po niemiecku Franz Kafka znajdował się od 1933 do 1945 roku na liście zakazanych przez faszystów autorów, jako twórca „szkodliwych i niepożądanych publikacji“, a jego książki zostały spalone na stosie. W Czechosłowacji rządząca Partia Komunistyczna nie zrehabilitowała Kafki po wojnie, a jego literaturę określiła mianem „dekadenckiej“. Po krótkim okresie „odwilży“ i po spacyfikowaniu Praskiej Wiosny w 1968 roku, dzieła Kafki zostały w Czechosłowacji ponownie zabronione.

Archiwa Kafki w Moskwie?

Poza znajdującą się obecnie w Marbach największą częścią spuścizny Kafki, nie odnalezione są jeszcze notatki i listy autora, znajdujące się kiedyś w mieszkaniu Dory Diamant w Berlinie. Zostały one zarekwirowane przez Gestapo podczas rewizji w mieszkaniu podejrzanej o sympatie komunistyczne Diamant.

Czytaj więcej

Literatura

Yang Lian, chiński poeta, odebrał w Warszawie Nagrodę im. Zbigniewa Herberta

Nagroda przyznawana jest za całokształt twórczości poetyckiej, a jej gala jest częścią obchodzonego w 2024 Roku Herberta - w stulecie urodzin poety - pod auspicjami UNESCO.

Szwajcarski badacz literatury Andreas Kilcher przypuszcza, że zrabowane one zostały z siedziby Gestapo przez Rosjan i przewiezione do Moskwy jako łup wojenny. Jeśli tak, ich obecne miejsce pobytu to prawdopodobnie należący do archiwum wojskowego dział specjalny, w którym przetrzymywane było i jest mienie zagrabione nazistom. Obecna sytuacja nie sprzyja ekspedycjom naukowym do Moskwy, a więc na wyjaśnienie tej zagadki trzeba jeszcze poczekać.

Tymczasem można wrócić do tekstów enigmatycznego autora lub wziąć do reki nieustający bestseller, trzyczęściową biografię pisarza pióra Reinera Stacha. Wyjątkową pozycją jest „Kafka idzie do kina“ Hansa Zischlera, pokazująca inspirację filmem oraz eksponująca specyficzne poczucie humoru. Można też wejść na Tik-Toka, gdzie powstał hashtag „Kafka“, wykazujący już miliardy kliknięć.