Martin Pollack - rozmowa

Przyjeżdża pan do Warszawy na debatę Unia – Obywatel – Człowiek w Teatrze Polskim. Pierwszy raz trafił pan do Polski w 1965 r. Jakie było pierwsze wrażenie?

Sześć książek w Polsce

Martin Pollack:

Z początku byłem nieco rozczarowany, ale z czasem urzekła mnie tutejsza egzotyka, zwłaszcza prowincji. Wciąż poznawałem ciekawych ludzi, jeździłem autostopem i chłonąłem atmosferę. To było jak podróż w czasie sto lat wstecz. Trafiłem raz w Boże Narodzenie do Augustowa. Tam wszystko pozamykane. Ludzie nie rozumieli, czego ja chcę, nikt nie przypuszczał, że zapuści się tam jakiś turysta. A ja przez tydzień chodziłem i zachwycałem się tym miejscem. To był piękny czas.

Zobacz na Empik.rp.pl

Jak to się zmieniło do lat 80.?

Wtedy byłem już w Polsce osobą niepożądaną. Chociaż na moment całkiem mimowolnie stałem się bohaterem „Trybuny Ludu" i „Sztandaru Młodych". Gdy opublikowałem tekst o Ottonie Schimku, patronie młodych, którzy nie chcieli iść do wojska. Odkryłem, że Schimek nie był wielkim bohaterem i męczennikiem, tylko zwykłym chłopakiem, który nie chciał iść na wojnę. Nie chciałem umniejszać jego śmierci, tylko opowiedzieć prawdziwą historię. Propaganda to jednak wykorzystywała i nagle zaczęto o mnie pisać jako o „najlepszym dziennikarzu austriackim".

Mówił pan kiedyś, że nie będzie pisał o akcji „Wisła", bo zostawia to Polakom. Drąży pan ciemne karty rodzimej Austrii, ale Polaków pan nie chce rozliczać?

Nie jest tak, że w ogóle o tym nie piszę. W „Pogromcy wilków" pojawia się historia na ten temat. Przede wszystkim jestem jednak Austriakiem i chcę mówić o sprawach, które dotyczą bezpośrednio mnie. Czy to przez miejsce, czy przez więzy rodzinne. Wciąż zadaję sobie pytanie o to, kim jestem, skąd pochodzę? Weźmy na przykład „Śmierć w bunkrze". To historia o moim ojcu, rodzinie, ale też opowieść o mentalności austriackiej.

Czuje pan więź z twórcami, którzy piętnują niechlubne postawy i przeszłość Austriaków, jak choćby z Thomasem Bernhardem? Czy pańskie książki też spotykają się z chłodnym odbiorem?

Nie chcę się porównywać z Bernhardem, jednym z największych pisarzy. Znałem go osobiście i bardzo cenię. Coś jest jednak w naszej austriackiej atmosferze niepokojącego. Ciągle za mało pracujemy nad przeszłością, zwłaszcza gdy porównamy się z Niemcami. Dlatego tym bardziej trzeba o tym pisać. Przyzwyczaiłem się już, że nie wszyscy mnie kochają.

A Polacy odrobili swoją lekcję historii?

Nie jest moim zadaniem oceniać Polaków. Powstają wspaniałe książki, toczą się ciekawe i bardzo bolesne dyskusje. Jestem pełen zachwytu, macie wspaniałych pisarzy i eseistów. Oczywiście, zawsze możemy powiedzieć, że wciąż jest coś do zrobienia. To stopniowy proces i trudno stwierdzić nagle: „Dobra, tyle już zrobiliśmy, zamykamy temat". Z dnia na dzień może się okazać, że wskutek jednej publikacji pojawia się wielki, trudny temat, jak w przypadku Jedwabnego.

Słychać czasem głosy, że skoro nie rozliczyliśmy się do końca z naszych zbrodni, to jeszcze nie pora mówić o bohaterskich postawach.

Trzeba mówić o jednych i drugich. Opowiadać należy o wszelkich doświadczeniach – o tragediach, ale nie tylko.

U pana w rodzinie nie mówiło się o wszystkim. Samodzielnie dociekał pan prawdy o ojcu, członku SS i gestapo.

To zaciążyło na moim życiu, ale trudno mi dzisiaj oceniać, czy to milczenie było dobre czy złe. Może to zabrzmi dziwnie, ale nie wstydzę się, że pochodzę z takiej, a nie innej rodziny. Musimy mieć świadomość, że taka była Europa! Nie możemy wypierać przeszłości, tylko próbować ją zrozumieć, by się nie powtórzyła.

Świadomość to jedno, ale stosunki z rodziną ojca zerwał pan jeszcze na studiach.

Oni nie chcą mieć ze mną nic wspólnego. Byłem trzy tygodnie temu w Amstetten, skąd pochodzi rodzina mojego ojca. Na cmentarzu zapaliłem znicze na grobach krewnych. Dzień później zadzwonił do mnie znajomy i powiedział, że wszystkie świeczki zniknęły. Ktoś się dowiedział, że ja – ta świnia – się tam pojawiłem, i usunął ślady mojej obecności. Co mam powiedzieć? Można się śmiać, ale z drugiej strony trochę smutno.

Mówił pan, że krystalicznych bohaterów jest niewielu. Jak pan odebrał napisaną przez Artura Domosławskiego kontrowersyjną biografię Ryszarda Kapuścińskiego, którego pan znał i tłumaczył jego książki na niemiecki?

Pytano mnie nawet, czy nie podjąłbym się tłumaczenia, ale odmówiłem. Przyjaźniłem się z Ryszardem. Nie jestem przeciwko wydawaniu tej książki. O wszystkim wolno dyskutować. Po prostu sądzę, że ta biografia ma wiele słabych stron. Z drugiej strony wielu ciekawych rzeczy się z niej dowiedziałem. Nie ma co ukrywać pewnych faktów, np. o politycznej przeszłości Kapuścińskiego. Inną sprawą są kwestie prywatne, to było niepotrzebne.

Jaka będzie pana następna książka?

Za moment ukażą się moje wykłady z Grazu, a co dalej – jeszcze nie wiem.

Ma pan opinię świetnego reportażysty. Czy jednak nie pojawia się pokusa, żeby napisać coś beletrystycznego?

Czasem sobie myślę, że może już dorosłem, by spróbować sił jako literat, ale nie wiem, czy zdążę... Mam jeszcze tyle tematów dokumentalnych do opowiedzenia.

Mariusz Szczygieł twierdzi, że współczesność przynosi tak wiele niesamowitych wydarzeń, że jest coraz mniejsza potrzeba, by coś wymyślać. Czy reportaż wypiera fikcję literacką?