Sztuka wybierania między dobrem a złem

Czy filozofia jest lekarstwem dla współczesnego człowieka?

Zbigniew Mikołejko:

W jakiejś mierze. Ale nie może być wówczas erudycyjnym wykładem, tylko lekcją życia. Ma pomóc w zinterpretowaniu codzienności, także bólów, jakich doświadczamy. W dzisiejszym świecie daje się na nie tanie recepty: fałszywą religię wiecznego życia, wiecznego szczęścia, wiecznego zdrowia – z rajami na Karaibach i guru od odsysania tkanki tłuszczowej. Nazwałbym to nowym egipcjanizmem – mamy stać się niewolnikami – tyle że nie faraona, a wciągniętymi w tryby liberalnego kapitalizmu "szczęściarzami". Jednak nasze kłopoty wewnętrzne wymykają się systemowi. Jak im zaradzić? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, ale jest pomocna dłoń filozofii, jakieś wzory pokazujące, że nie jesteśmy sami, że inni wcześniej starali się o tym myśleć.

Czy filozofia ma wpływ  na poprawienie ładu moralnego w życiu człowieka?

Moralny kościec naszej cywilizacji jest mocno rozchwiany, coraz mniej w nim troski o dobro moralne. Potłuczono kamienne tablice, zostały tylko echa napisów. Nie da się przywrócić praw dekalogu w zeświecczałym społeczeństwie.

Stajemy się coraz bardziej obojętni?

Tak. Za etykę zaczyna odpowiadać państwo, widać to zwłaszcza w krajach skandynawskich. Negatywne uczucia są tam zakazane, nawet okazywanie smutku po śmierci bliskiej osoby nie jest postrzegane jako pozytywne uczucie. Dużo mówiło się ostatnio o polskiej dziewięciolatce zabranej rodzicom, bo była smutna. Stwierdzono, że ma niewłaściwe uczucia. Przerażające.

Ale u nas jeszcze tak źle  chyba nie jest...

Obowiązująca kultura szczęścia powoduje, że stajemy się bezradni wobec dramatów, które nas spotykają. Nie ma nic trwałego, tylko prawdy jednorazowego użytku działające na zasadzie: użyj i wyrzuć. Do tego wszystkiego dochodzi kultura masowa, z całą jej tandetą. A społeczeństwo jest bezbronne intelektualnie i moralnie. Trzeba pamiętać, że 60 czy  70 procent ludzi w Polsce pochodzi z niepiśmiennych, przypisanych do ziemi chłopów pańszczyźnianych. Jak taka alfabetyzacja nastąpiła w Polsce dopiero 50 lat temu.

A elity?

Nic nie jest na swoim miejscu. Polskie elity polityczne – i to nie ma znaczenia, z której strony: prawej, lewej czy środka – są na ogół słabo przygotowane intelektualnie i nastawione mocno populistycznie. Oczywiście, zdarzają się też wspaniali ludzie. Wyróżnia ich koncentrowanie się na wykonywaniu zadań, a nie dbałości o własny wizerunek. Giną jednak w tej grze iluzji.

To może ratunkiem  dla człowieka jest kultura?...

Bywa. Dziś się wielu chwali, że nie przeczytało żadnej książki, nie czyta gazet. Że funkcjonuje jak tatarak albo inne stworzenie. Wiedzie życie biologiczne, lecz pozakulturowe. Na dodatek kultura coraz bardziej stroni od rozróżniania dobra i zła. Znamiennym przykładem jest "Melancholia" Larsa von Triera. Film piękny, estetycznie wysmakowany, tyle że rozgrywający się poza dobrem i złem. To niebezpieczne. Kierkgaard uważał, że istnieje życie estetyczne, abstrahujące od dobra i zła, i etyczne – polegające na wyborze między dobrem i złem w całej ich rozciągłości. Mam wrażenie, że punkt ciężkości kultury przesunął się w stronę życia estetycznego, przy czym często jest to marna i tandetna estetyka.

To może w tym świecie chociaż wolność jest wartością?

Fromm pisał, że mamy "wolność od" i "wolność do". Ta pierwsza znacznie bardziej dziś hołubiona jest wolnością negatywną, ucieczką od odpowiedzialności i w istocie – od wolności. Kiedyś były systemy totalne, dziś zastąpili je manipulanci od życia społecznego i wyrodne systemy. Nie mamy już do czynienia z rządzeniem, ale z zarządzaniem. System traktuje nas w kategoriach przedsiębiorstw, nie jako ludzi, ale jednostki biologiczne. I może zrobić z nami, co zechce – także wyłączyć jak uchodźców czy więźniów obozów koncentracyjnych.