W czasie odbywającego się 10 lutego 2018 r. zjazdu Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia pierwsza prezes Sądu Najwyższego Małgorzata Gersdorf pytała: „Dlaczego milczeliśmy, kiedy tyle minionych partii, koalicji i formowanych przez nie rządów naruszało niezależność sądów i niezawisłość sędziów?" Z wielu względów pytanie to musi zaskakiwać. Rozumiane dosłownie, oznacza bowiem, że osobom, w imieniu których zostało zadane, od lat znane były przypadki naruszania przez polityków niezależności sądów i niezawisłości sędziów, a ta wiedza pokrywana była milczeniem, gdy należało te przypadki nagłaśniać i piętnować.
Za A musi iść B
W gruncie rzeczy nie jest do końca jasne, czy owo pytanie było czysto retoryczne, czy też miało służyć znalezieniu odpowiedzi. Jeśli jednak było wyrazem dociekliwości, to próba odpowiedzi może okazać się kłopotliwa. Zdaje się bowiem sugerować, że owe „minione partie, koalicje i formowane przez nie rządy" nie tylko „próbowały" ingerować w niezależność sądów i niezawisłość sędziów, lecz wprost je ,,naruszały". Za taką, druzgocącą nie tyle dla polityków, ile dla samych sędziów sugestią nie poszły jednak konkretne przykłady. Jeśli mówi się A, to należałoby oczekiwać również powiedzenia B, to znaczy wyraźnego wskazania tych przypadków. Gdy nie ujawnia się okoliczności owych naruszeń, personaliów tych, którzy za nimi stali, czy też danych sędziów, których niezawisłość została w ten sposób nadszarpnięta, można narazić się na zarzut bezpodstawnego dalszego skrywania tych faktów. Formułowanie ogólnej tezy bez podania jakichkolwiek konkretów rodzi ryzyko krzywdzących dla samych sądów i sędziów uogólnień tego zjawiska (jeśli już rzeczywiście można o nim mówić). Nie wiadomo przecież, czy pierwsza prezes SN mówiła o jednostkowych, incydentalnych przypadkach, czy też o sytuacjach permanentnych. Nie jest nawet jasne, z jakiego źródła czerpała swoją wiedzę, ani też kogo (oprócz siebie samej rzecz jasna) miała na myśli mówiąc „milczeliśmy". Wyjaśnienie tych wszystkich kwestii wydaje się niezbędne nie tylko dla wizerunku środowiska sędziowskiego jako całości (społeczeństwo ma prawo wiedzieć, ile sądów i ilu sędziów było w przeszłości celem niedozwolonych działań polityków, a także w ilu przypadkach sądy i sędziowie działaniom tym ulegli), ale także dla samej pierwszej prezes SN. Czy jeśli pyta „dlaczego milczeliśmy", nie przyznaje de facto, że dysponowała wiedzą o takich działaniach polityków, które naruszały niezależność sądów i niezawisłość sędziów, a ponadto, że pomimo owej wiedzy działań takich choćby werbalnie nie piętnowała?
Zadać należy także pytanie, czy swoją wypowiedzią, chcąc nie chcąc, nie przyznała pośrednio, że poprzednio rządzący mieli jednak swoich „sędziów na telefon". Jeśli bowiem postawiło się tezę, że w przeszłości politycy naruszali niezawisłość sędziów, to w konsekwencji za uzasadnioną należałoby uznać również tezę, że sędziowie ci na skutek owych naruszeń swojej niezawisłości się sprzeniewierzali. Nie trzeba nikomu tłumaczyć, jak bardzo rujnująca dla środowiska sędziowskiego i dla każdego z sędziów z osobna jest opinia, że wśród nich są „sędziowie na telefon". Jedynym sposobem oczyszczenia może być ustalenie, czy tacy sędziowie rzeczywiście istnieją, a jeśli tak jest, ich wskazanie i przykładne ukaranie.
Różne źródła niszczącej siły
W opublikowanym ostatnio na łamach „Rzeczpospolitej" artykule („Łamanie konstytucji to najgorsza odmiana bezprawia") pierwsza prezes SN wyraziła pogląd, że zniszczenie niezależności sądów i niezawisłości sędziów prowadzi do przejęcia nad nimi kontroli przez polityków. Słuszności tego poglądu nie sposób kwestionować, o ile oczywiście przyjmie się, że owa siła niszcząca pochodzi od polityków. Doświadczenie pracy sędziego podpowiada jednak, że zagrożenia tego rodzaju mogą mieć źródło również w funkcjonowaniu samego sądownictwa. Czy w środowisku sędziowskim nie są choćby znane przypadki inicjowania bezpodstawnych postępowań dyscyplinarnych w stosunku do podwładnych, czego efektem są postanowienia o odmowie ich wszczęcia, a w ostateczności wyroki uniewinniające? Czy nikt nie słyszał o stosunkowo niedawnym wyroku dyscyplinarnym z 7 kwietnia 2014 r. w sprawie SNO 7/14, w którym Sąd Najwyższy jako sąd dyscyplinarny (do którego składu należała także pierwsza prezes SN) skazał sędziego sądu rejonowego za to, że wydał postanowienie o przekazaniu sprawy cywilnej według właściwości z wydziału do wydziału (do czego w swojej niezawisłości miał przecież niezaprzeczalne prawo), wiedząc o odmiennych rozstrzygnięciach prezesa sądu rejonowego, co do właściwości wydziałów? Naprawdę warto się z tym wyrokiem dokładniej zapoznać. Ciekawa jest nie tylko sama jego treść, a więc to, że za przewinienie dyscyplinarne uznane zostało wydanie postanowienia sądowego niezgodnego ze stanowiskiem prezesa sądu, ale także to, że SN uznał takie postępowanie sędziego za przewinienie dyscyplinarne. Nie pokusił się nawet o rozstrzygnięcie, czy poprawne merytorycznie było stanowisko skazanego sędziego w kwestionowanym przez SN postanowieniu sądowym, czy też odmienne stanowisko prezesa sądu.
Wyrok SN z 7 kwietnia 2014 r. jest niezwykle interesujący z jeszcze jednego względu. Mianowicie w sprawie tej w obronie niezawisłości sędziego stanął polityk reprezentujący inne niż rzecznik dyscyplinarny i inne niż sąd dyscyplinarny stanowisko, a mianowicie minister sprawiedliwości. Polityk ten, korzystając ze swoich uprawnień, nie tylko wniósł na korzyść obwinionego odwołanie od wyroku sądu dyscyplinarnego pierwszej instancji, lecz w odwołaniu tym wyraźnie wskazał, że skoro wydawanie postanowień sądowych o przekazaniu sprawy z wydziału do wydziału jest prawnie dopuszczalne, bez znaczenia dla oceny wydawania przez obwinionego tych postanowień pozostaje fakt, czy obwiniony znał pogląd prawny na tę sprawę wyrażony przez prezesa sądu i czy ten akceptował orzeczenie wydane przez obwinionego czy też go nie akceptował.
Minister sprawiedliwości, powołując się na przepisy art. 178 ust. 1 konstytucji (sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają jedynie konstytucji oraz ustawom), zarzucił, że sąd dyscyplinarny pierwszej instancji uznał de facto, iż obwinionego podczas rozstrzygania o przekazaniu sprawy wiąże pogląd prawny wyrażony w innej sprawie przez prezesa sądu.
Nie trzeba daleko szukać
Według ministra sprawiedliwości przedstawiona przez sąd dyscyplinarny wykładnia art. 107 § 1 ustawy o ustroju sądów powszechnych była niezgodna z konstytucją, ponieważ naruszała zasadę niezawisłości sędziowskiej, a sędzia, orzekając, nie może pozostawać skrępowany zagrożeniem odpowiedzialnością dyscyplinarną w razie popełnienia błędu czy wydania orzeczenia niezgodnego z poglądami prawnymi innego sędziego, chociażby wyższego szczeblem czy funkcją. Na zacytowanie zasługuje także następujące stanowisko ministra sprawiedliwości wyrażone w tej sprawie: Skoro dokonana przez obwinionego wykładnia przepisów prawa procesowego cywilnego nie była oczywistą i rażącą obrazą prawa, to sędzia miał prawo bronić swojego poglądu i pozostawać przy nim (stosować go nadal), mimo że „kierownictwo" sądu poglądu tego nie podzielało. Nie można uznać wydania orzeczenia określonej treści, jeżeli mieści się w granicach dopuszczalnej wykładni, za naruszenie zasad etyki sędziowskiej z tego powodu, że inny sędzia czy nawet większość sędziów ocenia to orzeczenie jako błędne, a mimo to sędzia obstaje przy swoim stanowisku.
Niestety Sąd Najwyższy nie podzielił tego stanowiska. Dodać należy także, że z przedstawionego w uzasadnieniu wymienionego wyroku dyscyplinarnego stanu faktycznego wynikało, iż prezes sądu okręgowego przed postępowaniem dyscyplinarnym zaprosił do siebie obwinionego sędziego sądu rejonowego i proponował mu, aby ten wstrzymał się z praktyką przekazywania spraw z wydziału cywilnego do rodzinnego. Czy tego rodzaju spotkanie nie mogło być uznane przez sędziego za formę nacisku, aby zrezygnował z korzystania z przysługujących mu atrybutów niezawisłości, to jest aby zaniechał orzekania zgodnie z własnym sumieniem, wiedzą i doświadczeniem zawodowym?
Na powyższym przykładzie jasno widać, że zagrożenie dla niezawisłości sędziowskiej nie musi wcale leżeć po stronie tego czy innego polityka, lecz może wynikać z działań samych sędziów (przewodniczących wydziałów, prezesów sądów, rzeczników dyscyplinarnych, czy sądów dyscyplinarnych).
Pytań może być więcej
Odrębną kwestią jest także to, czy dotychczas powołane do tego instytucje robiły rzeczywiście wszystko co możliwe, aby ową niezależność sądów i niezawisłość sędziowską utrwalać, pielęgnować i chronić, jak też czy instytucje te zawsze stały po stronie niezawisłości sędziów przeciwko tym, którzy jej zagrażali. Czy przejawem tego, że było z tym różnie nie jest opisany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2014 r.? Czy innym na to przykładem nie jest treść jednego z niepublikowanych sprawozdań trzyosobowego (składającego się wyłącznie z sędziów) zespołu Krajowej Rady Sądownictwa, w którym (kilka lat temu) przedstawiono szereg poglądów obrazujących to, w jaki sposób mogą być traktowane przez prezesów sądów wydawane przez sędziów postanowienia sądowe. Według jednego z tych poglądów postanowienia sądowe o przekazaniu sprawy do innego wydziału tego samego sądu nie wiążą jego prezesa, który musi mieć instrumenty służące nadzorowaniu prawidłowego obiegu akt sprawy między wydziałami.
Według innego poglądu prezes sądu nie jest związany wymienionymi postanowieniami, aby móc zapobiegać nadużywaniu wydawania takich postanowień przez poszczególnych sędziów.
Według jeszcze innego poglądu prezes sądu ma prawo zarządzeniami nadzorczymi uchylać tego rodzaju postanowienia sądowe. W wymienionym sprawozdaniu zaprezentowany został nawet pogląd dopuszczający możliwość wyznaczania przez prezesa sądu danego wydziału do rozpoznania sprawy wbrew treści wydanego już w tej kwestii postanowienia sądowego.
Czy formułowanie tego rodzaju poglądów nie oznacza z jednej strony uznania prymatu zarządzeń prezesów sądów nad postanowieniami sądowymi, a z drugiej strony uznania nieomylności prezesów sądów przy jednoczesnym obraźliwym dla sędziów założeniu nich skłonności do nadużywania swoich kompetencji?
Dla ujawnienia pełnego obrazu zagrożeń istniejących w przeszłości dla niezależności sądów i niezawisłości sędziów nie można więc poprzestać wyłącznie na zadaniu pytania „dlaczego milczeliśmy?" w odniesieniu do działań polityków, lecz trzeba je postawić także w odniesieniu do działań samych sędziów, a nadto dopytywać, dlaczego jako sędziowie inicjowaliśmy postępowania dyscyplinarne godzące w niezawisłość innych sędziów, dlaczego jako sędziowie (rzecznicy dyscyplinarni) oskarżaliśmy w postępowaniach dyscyplinarnych innych sędziów o to, że korzystali ze swojej niezawisłości, wydając postanowienia nie po myśli swoich przełożonych, dlaczego jako sędziowie sądów dyscyplinarnych skazywaliśmy sędziów za wydawanie tego rodzaju postanowień. Gdyby zaś pytanie: „dlaczego milczeliśmy?", zostało skierowane do mnie, odpowiedziałbym, że nie jest mi znany żaden przypadek naruszenia przez polityka niezawisłości sędziowskiej, a moją reakcją na zagrożenia dla tej niezawisłości płynące z innych źródeł nie było milczenie. Pierwsza prezes SN nie zadała więc tego pytania w moim imieniu.
Autor jest sędzią Sądu Rejonowego w Gdyni
