Jest odstępstwem od standardowej zasady udowodnienia przedstawianych podczas postępowania podatkowego faktów na dobro tej strony, której ustawodawca zezwolił w konkretnej sytuacji na uprawdopodobnienie tego faktu, na który się powołuje, w zastępstwie udowadniania go. Do wymogu uprawdopodobnienia określonych okoliczności w postępowaniu podatkowym zastosowanie znajdują generalne regulacje w kwestii uprawdopodobnienia wykorzystywane w postępowaniu cywilnym. Jak podkreślają sądy administracyjne „uprawdopodobnieniem nie są same twierdzenia strony, lecz konieczne jest ich dodatkowe poparcie. (...) Dokonując swobodnej oceny, (organ) bada, czy prezentowane przez stronę i poparte środkami uprawdopodobnienia okoliczności są na tyle wiarygodne, by na tej podstawie można było uznać za prawdopodobne w znacznym stopniu fakty, na które strona się powołuje. Jest przy tym oczywistym, że uprawdopodobnienie nie może opierać się na samych twierdzeniach strony" (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego z 4 lutego 2015 r.; V Acz66/15).
W praktyce dość częstym środkiem uprawdopodobnienia są oświadczenia składane w formie pisemnej przez osoby trzecie, z urzędowo poświadczonym podpisem. „Uprawdopodobnienie okoliczności faktycznej może nastąpić nie tylko przez przedstawienie sądowi dowodów pisemnych, ale także za pomocą innych środków dowodowych, które wymagają podjęcia czynności dowodowych" (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 17 lipca 2013 r.; I Acz 1182/13).
Domniemanie faktów
Kolejnym instrumentem prawnym umożliwiającym ustalanie okoliczności jest domniemanie, które zostało zdefiniowane jako „uznanie istnienia niestwierdzonego faktu na podstawie innych faktów, których istnienie jest stwierdzone" (art. 231 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego). Tak więc, w postępowaniu podatkowym nie wyeliminowano możliwości ustalania w drodze domniemania faktów istotnych dla sprawy, których organ rozstrzygający nie wywodzi bezpośrednio ze zgromadzonego materiału dowodowego. Wnioskowanie o okolicznościach istotnych dla rozstrzygnięcia za pomocą domniemania jest dopuszczalne, pod warunkiem, że w sposób bezsprzeczny zostaną odtworzone pośrednie fakty dowodowe, opisujące konkretną okoliczność.
W praktyce organów skarbowych domniemanie jako odtworzenie rzeczywistego przebiegu określonych okoliczności i zdarzeń jest wykorzystywane incydentalnie, niemniej można uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów.
Kluczową rolę w ustalaniu stanu faktycznego odgrywa metodyka kompletowania materiału dowodowego w zakresie pośrednich faktów dowodowych, stanowiąca fundament domniemania faktycznego. „Rolę domniemań faktycznych w postępowaniu podatkowym trzeba rozpatrywać, mając na uwadze kilka podstawowych zagadnień. Należy do nich zaliczyć źródło, a więc podstawę faktyczną domniemania, relacje pomiędzy pośrednim faktem dowodowym, a faktem domniemanym oraz sposób wzruszenia domniemania faktycznego. (...) Gdy brak bezpośrednich faktów dowodowych pozwalających na rozstrzygnięcie o przedmiocie postępowania lub prawidłowości procedowania, obowiązek dowodzenia rozciąga się także na poszukiwanie pośrednich faktów dowodowych. W takim przypadku organ podatkowy, kierując się ogólną prawidłowością, że jakiekolwiek zdarzenie nie przemija bez śladu i pozostawia po sobie określone następstwa, powinien dążyć do ustalenia stanu faktycznego również w sposób bezdowodowy" (Hanusz A., Źródło domniemania faktycznego w postępowaniu podatkowym, a orzecznictwo sądów administracyjnych, Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego, 2010, n 5-6, s. 143 i n.).
Organ rozstrzygający weryfikując zależność zachodzącą między określonymi zdarzeniami, powinien mieć na uwadze, że domniemanie bazuje na przeświadczeniu o wyższości reguły nad wyjątkiem. Zasadnym wydaje się, że domniemanie ma na celu przyspieszenie i uproszczenie postępowania w sytuacji kiedy standardowe sposoby udowodnienia konkretnych okoliczności mających wpływ na rozstrzygnięcie są nieskuteczne albo też niemożliwe do zastosowania.
