Możliwe jest zawarcie tzw. ugody przedsądowej przed wniesieniem pozwu do sądu, na posiedzeniu pojednawczym. Opłata od wniosku o takie posiedzenie wynosi tylko 40 zł, a zawezwanie do próby ugodowej (tak jak wniesienie pozwu) przerywa bieg przedawnienia. Zawarcie ugody pozwala uniknąć kosztownego procesu, gdyż nie przeprowadza się w nim dowodów, postępowanie obejmuje jedynie pertraktacje i wyjaśnienia stron, a kończy się wpisaniem ugody do protokołu.
Sądem właściwym do przeprowadzenia posiedzenia pojednawczego jest zawsze sąd rejonowy, według miejsca zamieszkania (siedziby) przeciwnika. Jeżeli próba zawarcia ugody sądowej zakończy się niepowodzeniem, strona może wnieść do sądu pozew.
Ugodę można zawrzeć także przed sądem, w toku procesu. Sąd zwraca wówczas stronie połowę opłaty w instancji, w której sprawa zakończyła się ugodą .
Strony mogą też skorzystać z mediacji i zawrzeć ugodę przed mediatorem. Taka ugoda, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma moc ugody zawartej przed sądem i stanowi tytuł egzekucyjny, a więc na jej podstawie może zostać wszczęta egzekucja. Należy pamiętać, że koszty mediacji nie stanowią opłat sądowych. Wysokość wynagrodzenia mediatora i jego wydatki są uzależnione od umowy o mediację zawartej przez strony z mediatorem.
Strony sporu mogą też zawrzeć ugodę pozasądową (czyli po prostu umowę, w której określą wzajemne zobowiązania), bez wnoszenia sprawy do sądu. Plusem takiego rozwiązania jest szybkość zakończenia sporu, możliwość uniknięcia większego konfliktu przez strony i brak kosztów sądowych.
Ugoda sądowa daje jednak stronom większe korzyści. Przede wszystkim zawezwanie do próby ugodowej powoduje przerwanie biegu przedawnienia. Poza tym jest ona tytułem egzekucyjnym i po nadaniu jej przez sąd klauzuli wykonalności może stanowić podstawę egzekucji sądowej. W razie zawarcia umowy (ugody pozasądowej) nie następuje przerwanie biegu przedawnienia, a jej postanowienia nie mogą być dochodzone w postępowaniu egzekucyjnym (wyjątkiem jest ugoda zawarta w formie aktu notarialnego, spełniająca określone warunki).
Dla odpowiedzialności odszkodowawczej deliktowej, za skutki czynu, który jest przestępstwem w świetle prawa karnego i jednocześnie stanowi delikt w rozumieniu prawa cywilnego, istotne znaczenie ma zasada związania sądu cywilnego ustaleniami wyroku karnego.
Dopuszczalne są dwie drogi dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa. Pierwsza to proces cywilny, druga - przed sądem karnym, tzw. postępowanie adhezyjne (lub zawarcie ugody w sprawach z oskarżenia prywatnego). Wybór trybu cywilnego lub karnego należy do osoby uprawnionej.
Należy pamiętać, że powództwo cywilne może być zgłoszone w postępowaniu karnym tylko przeciwko oskarżonemu, wyłącznie w celu dochodzenia roszczeń majątkowych bezpośrednio wynikających z przestępstwa i tylko do momentu odczytania aktu oskarżenia.
Sąd karny uwzględnia albo oddala powództwo cywilne tylko wówczas, gdy wydaje wyrok skazujący, w pozostałych przypadkach, m.in. uniewinnienia, pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania. W praktyce często ma to miejsce, a jako uzasadnienie sądy podają, że materiał dowodowy nie wystarcza do jego rozstrzygnięcia, natomiast uzupełnienie dowodów spowodowałoby znaczne przedłużenie postępowania. Najczęściej dzieje się tak wówczas, gdy trzeba dopuścić biegłego, który zbada np. aktualny stan zdrowia pokrzywdzonego, a także w sprawach skomplikowanych pod względem rachunkowym.
Sąd karny może jednak odmówić przyjęcia powództwa cywilnego do rozpoznania. Sądów cywilnych nie wiążą karne wyroki uniewinniające. W takich przypadkach sąd cywilny samodzielnie bada, czy oskarżony - uniewinniony przez sąd karny - dopuścił się czynu, który powoduje jego odpowiedzialność cywilną za szkodę. Warto podkreślić, że pojęcie winy w rozumieniu prawa karnego nie jest tożsame z pojęciem winy w prawie cywilnym. Mocy wiążącej dla sądu cywilnego nie mają również orzeczenia stwierdzające popełnienie czynu, który nie stanowi przestępstwa (wykroczenia, czyny ścigane dyscyplinarnie). Jeżeli postępowanie karne nie zostało jeszcze wszczęte lub nie zostało ukończone, a ustalenia wyroku wydanego przez sąd karny mogą mieć wpływ na ocenę cywilnych skutków czynu sprawcy przestępstwa, sąd cywilny w zasadzie powinien z urzędu zawiesić postępowanie do czasu ukończenia sprawy karnej.
Zarówno w postępowaniu cywilnym (przed jego wszczęciem i w toku), jak i w przypadku zgłoszenia roszczenia cywilnego w procesie karnym powód może domagać się zabezpieczenia swego roszczenia na czas procesu. Chodzi o to, aby pozwany, zanim sprawa się skończy, nie ukrył majątku czy nie wydał pieniędzy. Powód musi w tym celu uprawdopodobnić (a więc znacznie mniej niż udowodnić), że brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi bądź poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania.
Coraz częściej strony, zwłaszcza przedsiębiorcy, doceniają dobrodziejstwa płynące z zabezpieczenia i, przeważnie już w pozwie, formułują wnioski o udzielenie go przez sąd. Ma to znaczenie zwłaszcza w sytuacji, gdy przeciwko dłużnikowi toczą się inne sprawy cywilne albo zostały przeciwko niemu wszczęte egzekucje, a jego zachowanie wskazuje np. na to, że zamierza sprzedać majątek i wyjechać za granicę czy zaprzestać prowadzenia działalności gospodarczej albo że grozi mu upadłość.
Do udzielenia zabezpieczenia właściwy jest sąd, do którego należy rozpoznanie sprawy w pierwszej instancji. Od wniosku o udzielenie zabezpieczenia zgłoszonego w pozwie nie pobiera się opłaty, natomiast wystąpienie z takim wnioskiem przed wszczęciem procesu czy w jego toku kosztuje 40 zł w przypadku roszczeń niemajątkowych i 100 zł dla roszczeń majątkowych (w tym odszkodowania).
Wniosek (oprócz dochowania rygorów pisma procesowego, o czym pisaliśmy wcześniej) powinien dokładnie określać roszczenie, a ponadto wskazywać sposób zabezpieczenia, w szczególności określać przedmioty majątkowe, na których zabezpieczenie ma być wykonane (np. samochód, ale też środki na rachunku bankowym), jego zakres i czas trwania.
Sposoby zabezpieczenia roszczeń pieniężnych (katalog zamknięty):
- zajęcie ruchomości,
- zajęcie wynagrodzenia za pracę,
- zajęcie rachunku bankowego,
- obciążenie nieruchomości hipoteką.
Warto pamiętać, że zabezpieczenie roszczeń pieniężnych przeciwko Skarbowi Państwa jest niedopuszczalne.
Jeżeli chodzi o zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych, to sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uznaje za odpowiedni, a więc dostosowuje go do rodzaju i charakteru roszczenia oraz interesów obu stron procesu (katalog otwarty).
Osoby, które chcą ubiegać się o odszkodowanie, mogą, podobnie jak w innych sprawach cywilnych, ubiegać się o zwolnienie ich od kosztów sądowych. Zwolnienia może domagać się osoba, która złożyła oświadczenie, że nie jest w stanie ponieść takich kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Do wniosku o zwolnienie należy dołączyć oświadczenie na urzędowym formularzu. Obejmuje ono szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych.
Dla zwolnienia od kosztów osoby, która nie może samodzielnie się utrzymać, decydująca jest sytuacja majątkowa osoby (osób) zobowiązanej do jej utrzymania. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (przedsiębiorcy) w oświadczeniu o dochodach powinny podać również dochody osiągane z działalności. Osoby prawne i jednostki organizacyjne sąd może zwolnić od kosztów sądowych, jeżeli wykażą, że nie mają dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych wnosi się w sądzie, w którym sprawa się toczy, przy czym składa się go na urzędowym formularzu.
Zwolnienie od kosztów sądowych może dotyczyć całości kosztów (tj. opłat i wydatków) lub ich części (np. tylko wydatków albo tylko opłat; niektórych opłat lub wydatków.
Strona w całości zwolniona przez sąd od kosztów sądowych nie uiszcza opłat i nie ponosi wydatków, które tymczasowo obciążają Skarb Państwa, ma jednak obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej w wysokości 30 zł od wszystkich pism podlegających opłacie.
Zwolnienie od kosztów sądowych dotyczy tylko sprawy, w której je przyznano, ale rozciąga się także na postępowanie egzekucyjne.
Sąd nie jest związany swoją wcześniejszą odmową i w razie zmiany okoliczności może przyznać stronie zwolnienie. Zwolnienie nie oznacza, że strona nie ma obowiązku zwrotu przeciwnikowi kosztów procesu.
Osoby niezamożne mogą skorzystać z pomocy prawnej przyznawanej z urzędu, czyli radcy prawnego lub adwokata wskazanego przez sąd. Taka pomoc przyznawana jest tylko na wniosek strony zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Wniosek może zostać złożony przed wytoczeniem powództwa, ale także później, np. w postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym czy też przed Sądem Najwyższym (warto pamiętać, że skargę kasacyjną może napisać i złożyć tylko adwokat bądź radca).
Ustanowienie adwokata lub radcy może nastąpić tylko dla strony, która korzysta ze zwolnienia od kosztów sądowych w całości lub części. Korzystanie ze zwolnienia od kosztów nie stanowi jednak wystarczającej przesłanki do ustanowienia dla niej adwokata lub radcy - konieczne jest bowiem również uznanie przez sąd, że zachodzi potrzeba udziału w sprawie zawodowego pełnomocnika. Przyjmuje się, że udział adwokata (radcy) będzie potrzebny, jeżeli strona jest nieporadna, ma trudności w samodzielnym podejmowaniu czynności procesowych, albo jeżeli sprawa jest skomplikowana.
Na postanowienie sądu oddalające wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy przysługuje zażalenie do sądu II instancji.
