Dziedziczenie gospodarstwa rolnego wciąż nie dla każdego

Moja mama zmarła nagle w 2001 r. zostawiając 10 ha ziemi i siedlisko. Brat i ja dopiero będziemy przeprowadzać sądowe nabycie spadku. Gdy jeszcze mama żyła w prowadzeniu gospodarstwa pomagał jej brat, który jednocześnie uczył się, a potem pracował w mieście. Ja w tym czasie skończyłem studia niezwiązane z rolnictwem i wyjechałem za granicę. Do Polski przyjeżdżałem raz na kilkanaście miesięcy, ale regularnie wysyłałem do domu pieniądze. Czy to prawda, że gospodarstwo rolne może dziedziczyć tylko brat, który ma wykształcenie rolnicze i pracował w gospodarstwie? Jeśli tak, to czy mam prawo do jakichś spłat od niego?

- pyta czytelnik

Czytelnik nie podaje dokładnej daty śmierci mamy, a ma to ogromne znaczenie w tej sprawie, gdyż nabycie spadku podlega prawu obowiązującemu w chwili śmierci spadkodawcy, bez względu na to, kiedy dochodzi do wydania orzeczenia sądowego stwierdzającego nabycie spadku.

Spadek po PRL

Do połowy lutego 2001 r. obowiązywały przepisy ograniczające krąg spadkobierców, którzy mogli dziedziczyć wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne o powierzchni powyżej 1 ha. Ograniczenia te miały swoje korzenie jeszcze w PRL, a ich pierwotnym celem było zapobieżenie rozdrobnieniu ziemi rolnej oraz przechodzeniu jej w ręce nie-rolników.

Na szczęście 14 lutego 2001 r. został opublikowany i wszedł w życie wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (sygn. akt P 4/99; Dz.U. z 2001 r. Nr 11, poz. 91), który zniósł te ograniczenia. Trybunał orzekł, że są niezgodne z Konstytucją. W efekcie przestały one obowiązywać dla tych spadków, które zostały otwarte po 14 lutego 2001 r. Dla nich dziedziczenie odbywa się już na zasadach ogólnych określonych w kodeksie cywilnym.

Jeśli jednak spadek został otwarty przed 14 lutego 2001 r., a przedmiotem spadku jest gospodarstwo rolne o powierzchni ponad 1 ha, to do jego dziedziczenia nadal stosuje się przepisy uznane przez TK za niekonstytucyjne. To dlatego przepisy te (art. 1058-1088)nadal widnieją w kodeksie cywilnym.

Jeden z nich, art. 1059 kodeksu cywilnego, przewiduje, że spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku spełniają przynajmniej jedną z tych przesłanek:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy.

Wymogi te zostały sprecyzowane w rozporządzeniu Rady Ministrów z 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1990 r. Nr 89, poz. 519). Zgodnie z § 1 tego rozporządzenia, spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:

Pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, w tym do szkoły wyższej, uprawnia spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli nie miał stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów. Z kolei za trwale niezdolnych do pracy uważa się osoby, które:

Co kodeks cywilny rozumie przez gospodarstwo rolne

Zgodnie z art. 55

kodeksu cywilnego za gospodarstwo uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Dział spadku nie zawsze sprawiedliwy

Jeśli zatem mama czytelnika zmarła przed 14 lutego 2001 r., a on nie spełnia przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, które obowiązywały do tej daty, to sąd może orzec, że gospodarstwo przypada wyłącznie bratu jako jedynej uprawnionej osobie.

Nie oznacza to oczywiście, że czytelnik w ogóle nie dziedziczy. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku w takiej sytuacji będzie się składać z dwóch punktów: w pierwszym sąd wymieni jako spadkobierców obu braci, w drugim orzeknie, kto jest uprawniony do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Kwestia ewentualnej rekompensaty dla spadkobiercy, który nie dostanie gospodarstwa, pozostaje do rozstrzygnięcia podczas działu spadku. Osobie pozbawionej prawa do dziedziczenia hektarów, sąd może przyznać inne składniki majątku po zmarłym - oszczędności, samochód, inną nieruchomość, a także spłaty od drugiego spadkobiercy. Trudno jednak oczekiwać pełnego wyrównania korzyści majątkowych, gdy jedynym lub głównym składnikiem schedy jest gospodarstwo rolne.

Warto też wiedzieć, że jeżeli w dniu śmierci matki czytelnika jego dzieci spełniały kryteria przewidziane w art. 1059 pkt 1 i 2, to i one mogą odziedziczyć gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec tych warunków nie spełniał.

Natomiast w sytuacji, gdy mama czytelnika zmarła po 14 lutego 2001 r., wówczas do nabycia spadku będą miały zastosowanie zwykłe, ustawowe zasady dziedziczenia określone w art. 931 - 940 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi cały spadek, również gospodarstwo, przypada po połowie czytelnikowi i jego bratu.

Rolnicy Spadki

Pozostało 86% artykułu