Ubogi może być zwolniony z kosztów sądowych

Koszty nie mogą zamykać w praktyce dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Przepisy, które to regulują, nazywa się prawem ubogich.

Dotyczy to m. in. spraw cywilnych, do których należą procesy gospodarcze, z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, rodzinne, spadkowe i o wpis w księdze wieczystej.

W niektórych sprawach obowiązuje generalne zwolnienie z kosztów. Oznacza to, że jeżeli wygra zwolniony, obciążają one stronę przeciwną (np. pracodawcę).

Koszty sądowe obejmują opłaty sądowe i zwrot wydatków (np. koszty opinii biegłych). Opłaty to przede wszystkim wpis sądowy warunkujący wszczęcie sprawy przez sąd cywilny. Jeśli wartość sprawy da się wymierzyć w złotówkach, obowiązuje tzw. wpis stosunkowy określony procent lub ułamek procentu od tej wartości. Zależy on także od rodzaju sprawy. Z kolei wpis stały, w określonej kwocie, obowiązuje m.in. w sprawach o rozwód, zaprzeczenie ojcostwa, eksmisję, ustanowienie drogi koniecznej i stwierdzenie nabycia spadku.

Zwolnienia od kosztów sądowych może domagać się osoba, która złoży oświadczenie, że nie jest zdolna ich ponieść bez uszczerbku środków koniecznych do utrzymania siebie i rodziny. W oświadczeniu takim trzeba podać dokładne dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach, źródłach utrzymania. Za świadome podanie nieprawdziwych okoliczności grozi grzywna. Oświadczenie to składa się na urzędowym formularzu, który można otrzymać w sądzie.

Sam wniosek o przyznanie zwolnienia z kosztów można zgłosić na piśmie, a także ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy lub ma się toczyć.

Sąd może zobowiązać osobę ubiegającą się o zwolnienie z kosztów sądowych do złożenia przyrzeczenia potwierdzającego rzetelność danych zawartych we wniosku o zwolnienie. Wniosek ten jest wolny od wszelkich opłat. To sąd decyduje, na podstawie oświadczenia o sytuacji materialnej, czy przyznać zwolnienie. Wolno mu zażądać dodatkowych wyjaśnień, a także przedstawienia dokumentów potwierdzających prawdziwość tego oświadczenia (np. zaświadczenia o zarobkach, odcinka renty). Ma prawo też zwrócić się np. do opieki społecznej o nadesłanie stosownych informacji.

W grę wchodzi również częściowe zwolnienie. Sąd wskazuje wówczas ułamkową lub procentową część albo określoną kwotę kosztów, albo niektóre tylko opłaty lub wydatki, np. koszty opinii biegłych.

Odmawia się zwolnienia z kosztów, jeśli roszczenia (powództwo) zgłoszone przez osobę ubiegającą się o nie albo jej obrona są oczywiście bezzasadne

. Chodzi o sytuacje, w których dla każdego prawnika bez potrzeby głębszych analiz jest jasne, że nie mogą one być uwzględnione.

O losach wniosku o zwolnienie sąd rozstrzyga, wydając postanowienie. Od tego postanowienia można złożyć zażalenie do sądu II instancji. Nie ma jednak możliwości, jeśli takie stanowisko sądu II instancji będzie negatywne, złożenia kasacji do Sądu Najwyższego.

Nie można ponownie ubiegać się o zwolnienie, powołując się na te same okoliczności, które miały uzasadniać poprzedni oddalony wniosek. Sąd ma prawo też cofnąć lub ograniczyć zwolnienie, jeśli okoliczności, na podstawie których je przyznał, nie istniały albo przestały istnieć.

Trzeba jednak pamiętać, że zasadniczo osoba wnosząca sprawę do sądu musi się liczyć z kosztami i zawczasu zgromadzić stosowne środki. Nie tłumaczą jej przejściowe trudności materialne. Jeśli zasadniczo koszty sądowe w danej sprawie nie przekraczają jednomiesięcznych dochodów zainteresowanego zbliżonych do przeciętnych i nie ma on innych osób na utrzymaniu, przyjmuje się, że zwolnienie mu nie przysługuje.

Ze zwolnieniem z kosztów związane jest prawo do zgłoszenia wniosku o ustanowienie przez sąd dla osoby korzystającej z prawa ubogich adwokata (radcy prawnego) z urzędu. Sąd musi uwzględnić taki wniosek, jeśli uzna, że udział profesjonalnego pełnomocnika jest w danej sprawie potrzebny.

Zwolnienie może być też przyznane firmie (np. spółce akcyjnej, spółce z o.o.), instytucji, organizacji, jeśli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na koszty sądowe.

Co ważne, zwolnienie z kosztów nie znosi obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi w razie przegrania sprawy

.

Z obowiązku ponoszenia kosztów zwolnieni są przede wszystkim:

- dochodzący ustalenia ojcostwa i macierzyństwa,

- domagający się alimentów i pozwani w sprawie o obniżenie alimentów,

- składający wniosek o adopcję i uznanie dziecka,

- strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego,

- osoba występująca o uznanie niektórych postanowień umów konsumenckich za niedozwolone,

- strona dochodząca naprawienia szkód górniczych,

- pracownicy dochodzący roszczeń z zakresu prawa pracy,

- wnoszący odwołania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, a więc przede wszystkim emerytalnych i rentowych.

W dwu ostatnich rodzajach spraw obowiązuje opłata w wysokości 30 zł od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Opłatę w zwykłej wysokości muszą wnieść pracownicy, którzy dochodzą należności przekraczających 50 tys. zł. Sąd może też w wypadkach szczególnie uzasadnionych obciążyć nią pracownika, jeśli przegrał sprawę.