Kościół bez twarzy

Z dużej chmury mały, by nie powiedzieć żaden, deszcz. Tak najkrócej podsumować można wyniki prac Kościelnej Komisji Historycznej i Zespołu do spraw Oceny Etyczno-Prawnej, które pochylały się przez pół roku nad dokumentami SB dotyczącymi współpracy niektórych obecnych biskupów. Komisja, jak można się było spodziewać, uznała, że żaden z hierarchów, których dokumenty znajdują się obecnie w IPN, nie podjął świadomej i dobrowolnej współpracy, a ich kontakty z bezpieką można co najwyżej nazwać „nieroztropnymi”.

Kilka dni później w „Dzienniku” ukazał się dodatkowo wywiad z biskupem Stanisławem Budzikiem, który otwarcie obwieścił koniec lustracji w Kościele. – Chcemy wreszcie postawić – z naszej strony – kropkę nad „i” tzw. lustracji biskupów i zająć się tym, co dla misji Kościoła najważniejsze – ewangelizacją – obwieścił biskup Budzik. Problem polega tylko na tym, że przyjęta przez biskupów w kwestii lustracji (ale przecież nie tylko) metoda działania niezwykle utrudnia wiarygodne sprawowanie misji, jaką stawia przed sobą Kościół.

Po raz kolejny bowiem okazało się, że – niezależnie od dochodzących zza zamkniętych drzwi sal, w których obraduje Konferencja Episkopatu, odgłosów debaty na temat najważniejszych problemów trapiących polski Kościół – biskupi nie są w stanie sformułować żadnego przekazu i podjąć jasnych i radykalnych decyzji. Zamiast tego, we wszystkich w zasadzie najważniejszych problemach przyjmują ten sam styl działania – zamilczania, powoływania komisji i zamykania ust krytykom, i wreszcie przeczekiwania problemu.

Tak było i jest w przypadku Radia Maryja (tu jednak krytycy są także wśród biskupów, zamknięcie ust jest więc o wiele trudniejsze), arcybiskupa Juliusza Paetza (który nadal w opinii wielu jest tylko ofiarą nagonki) czy właśnie lustracji. Ta ostatnia kwestia stać się zresztą może wręcz modelem zachowania biskupów w sytuacji kryzysowej.

Wszystko zaczyna się od zdecydowanego zaprzeczania oskarżeniom (niezależnie od tego, czego one dotyczą), później zaczyna się próba zamykania ust duchownym (bo świeckim się nie da), którzy zabierają głos w sprawie i – co ostatnio coraz rzadsze – mają inną niż większość biskupów opinię. Gdy media nie milknął (a to one są w minionych latach głównym motorem jakichkolwiek działań w sytuacjach skandali), informuje się o powołaniu komisji (można tu wstawić dowolną nazwę) lub wszczęciu kościelnych dochodzeń w jakiejś sprawie.

Wyciszenie sprawy w mediach zazwyczaj albo skłania do zamrożenia działalności komisji (do czasu kolejnego skandalu), albo wręcz do opublikowania raportu z jej działalności, który zdejmuje wszelką odpowiedzialność z hierarchii, a często również z osób oskarżanych lub tylko podejrzanych w danej sprawie.

I wtedy można spokojnie przejść do etapu ostatniego: ukarania, ale nie osób zamieszanych w skandal, a tych, którzy zdecydowali się o nich mówić. Zdrada (a tak traktowana jest próba mówienia o problemach) musi zostać potępiona, a zdrajca ukarany, przynajmniej środowiskową infamią czy osamotnieniem. To dlatego na zdecydowanej większości spotkań z ks. Tadeuszem Isakowiczem-Zaleskim niemal nie spotyka się duchownych, i to nawet jeśli wydali oni zgodę na zorganizowanie spotkania na terenie parafii. Dlatego nie zdecydowano się na rozpatrzenie sprawy ks. Zaleskiego przed sądem metropolitalnym, i dlatego też zdecydowano się usunąć z zakonu jezuitów diakona Andrzeja Miszka, który apelował o lustrację Towarzystwa Jezusowego i w kilku tekstach blogowych wskazywał, jakie problemy rodzi tolerowanie braku rozliczenia.

Podobny model nacisków stosowano jednak także w innych kwestiach, by wspomnieć tylko poznański skandal wokół abp. Paetza, na skutek którego najmocniej ucierpieli klerycy oraz duchowni, którzy wystąpili przeciwko metropolicie.

Takie traktowanie „niepokornych”, a czasami zwyczajnie uczciwych i odważnych duchownych sprawia, że trzeba coraz więcej determinacji, by zdecydować się pod własnym imieniem i nazwiskiem mówić rzeczy, które mogą nie spodobać się przełożonym. I dlatego coraz częściej w mediach występują już wyłącznie dominikanie, jezuici (ci ostatni jednak dyskretnie wycofali się z dyskusji nad lustracją) i kilku przedstawicieli innych zgromadzeń oraz księży naukowców.

Pozostali duchowni albo ograniczają się do powtarzania opinii biskupów, albo do wypowiedzi na tematy wąsko pojętych własnych specjalizacji naukowych. A skutek jest taki, że zanika niemal poważna dyskusja nad problemami czy choćby debata nad przyszłością polskiego Kościoła. Grupowy konformizm i obawa przed uznaniem za „kalającego własne gniazdo” są tak silne, że wielu duchownych unika nawet wzięcia udziału w debacie, w której uczestniczy świecki i zabiera głos w sprawach kościelnych i nie zawsze zgadza się z biskupami.

Na postępujący proces konformizacji dyskursów wewnątrzkościelnych oraz niechęć do mówienia o problemach nakłada się jeszcze dodatkowy: brak wyrazistych przywódców, liderów, którzy chcieliby i byli w stanie wziąć na siebie zadanie przewodzenia polskiemu Kościołowi. Kolejne osoby „mianowane” na to stanowisko przez media albo nie są w stanie (jak kard. Dziwisz, który mimo całego swojego autorytetu nie był w stanie nawet przeforsować napisania listu do generała ojców redemptorystów), albo nie chcą (co wydaje się być przypadkiem abp. Kazimierza Nycza, który na tyle mocno zaangażował się w porządkowanie sytuacji w Warszawie, że nie starcza mu czasu na zaangażowanie ogólnopolskie).