Sąd przyjrzy się wspólnemu życiu

Tylko jeden z małżonków może wszcząć sprawę o rozwód -nie mogą takiego pozwu złożyć każde z osobna albo wspólnie. Drugi małżonek może jednak wskazać w odpowiedzi na pozew, że również żąda rozwodu albo separacji. Takie sytuacje są w praktyce bardzo częste. Procedura sądowa dotycząca spraw o rozwód i o separację jest praktycznie taka sama, z niewielkimi różnicami uzasadnionymi istotą separacji.

Nie można zwykle skutecznie zablokować rozwodu czy separacji przez ignorowanie wezwań z sądu. Rozprawy w takich sprawach odbywają się bowiem także wtedy, gdy jedna albo obie strony nie stawią się na nie. Pozwala to na uzyskanie rozwodu np. w sytuacji, gdy jeden z małżonków przebywa od lat za granicą, nie jest zainteresowany losami małżeństwa i nie sposób go "ściągnąć" do sądu.

Oczywiście nie dotyczy to sytuacji, gdy nieobecność jest usprawiedliwiona i mąż czy żona prosi o wyznaczenie nowego terminu. Wtedy sąd ma obowiązek przerwać rozprawę i wyznaczyć inny termin posiedzenia.

Można, i to bez potrzeby wycofywania pozwu, zrezygnować z domagania się rozwodu czy separacji, a także wstrzymać na jakiś czas bieg tej sprawy. Dotyczy to tylko małżonka wnoszącego pozew. W razie jego nieusprawiedliwionego niestawiennictwa na pierwsze posiedzenie sądu sprawa ulega zawieszeniu. Sąd podejmie ją na wniosek małżonka, który z pozwem wystąpił, ale nie wcześniej niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. Jeśli w ciągu roku takiego wniosku nie będzie, sąd musi umorzyć postępowanie. Nie zamyka to jednak żadnemu z małżonków drogi do wystąpienia po tym czasie z nowym pozwem o rozwód czy o separację.

Ze względu na charakter tych spraw udział w postępowaniu sądowym obu małżonków ma szczególne znaczenie. Sąd ma obowiązek przesłuchania obu stron. Jeśli nie jest to możliwe, bo np. pozwany mąż się nie stawia, sąd decyduje, czy ograniczyć się do przesłuchania obecnego małżonka, czy w ogóle zrezygnować z jego przesłuchania. Wysłuchanie obu stron jest bardzo istotne dla oceny małżeńskiego konfliktu i jego przyczyny. Dlatego, jeśli sąd wezwie małżonka do osobistego stawiennictwa, a ten ignoruje wezwanie, może skazać go na grzywnę do 1 tys. zł. Inaczej jednak niż w przypadku świadków, niedopuszczalne jest przymusowe doprowadzenie go do sądu.

Jeśli pozwany małżonek nie stawia się na rozprawy, sąd może wydać wyrok zaoczny.

Sąd zawsze ustala:

* ile dzieci mają małżonkowie, w jakim wieku i jakiej płci,

* czy małżonkowie pozostają we wspólności majątkowej, czy też podpisali intercyzę,

* jakie są ich zarobki,

* czy ciąży na nich obowiązek utrzymania jeszcze innych osób, oprócz wspólnych dzieci.

Sąd może, jeśli uzna to za potrzebne, przeprowadzić wywiad środowiskowy - np. przez kuratora sądowego, w celu ustalenia, w jakich warunkach żyją i wychowują się dzieci małżonków.

Od 2005 r. nie ma już posiedzeń pojednawczych prowadzonych przez sąd, które wcześniej musiały obowiązkowo poprzedzać merytoryczne rozpoznanie pozwu rozwodowego i o separację. Nie oznacza to jednak, że sąd nie będzie dążył do pojednania małżonków. Jeśli więc dostrzeże widoki na utrzymanie małżeństwa, może przede wszystkim skierować małżonków do mediacji. Sąd zobowiązany jest do zawieszenia sprawy rozwodowej, jeśli nabierze przekonania, że są widoki na utrzymanie małżeństwa. Postępowanie może być zawieszone z tego powodu tylko raz, co do zasady bezterminowo. Sąd wznawia je na wniosek jednej ze stron, z tym że nie może to nastąpić wcześniej niż po upływie trzech miesięcy. Jeżeli żaden z małżonków nie zażąda podjęcia postępowania w ciągu roku od zawieszenia, sprawa zostanie umorzona. Sprawa rozwodowa czy o separację może ponownie znaleźć się na wokandzie wskutek wniesienia nowego pozwu.

Do mediacji sąd może skierować małżonków w każdym stadium postępowania sądowego, także w okresie zawieszenia sprawy. Może to zrobić nie tylko z nadzieją na ich pojednanie, ale także w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii. Chodzi o sprawy dotyczące zaspokojenia potrzeb rodziny, alimenty, sposób sprawowania władzy rodzicielskiej, ustalenie sposobu i częstotliwości kontaktów z dziećmi, a nawet o podział majątku.

Mediacja zawsze jest dobrowolna - muszą jednak wyrazić na nią zgodę oboje małżonkowie.

Zasadą jest, że to małżonkowie wybierają mediatora. Jeśli tego nie zrobią, sąd skieruje ich do mediatora wskazanego przez rodzinny ośrodek diagnostyczno-konsultacyjny albo odpowiedniego przygotowanego kuratora sądowego lub mediatora działającego przy stowarzyszeniu zajmującym się sprawami rodziny i dzieci.

Sąd nie może w sprawie o rozwód lub separację uniknąć postępowania dowodowego. Jeśli pozwany małżonek nie stawia się na rozprawy, sąd może wydać wyrok zaoczny. Nie może jednak z góry uznać za udowodnione twierdzeń zawartych w pozwie czy winnych pismach małżonka, który wszczął sprawę. Nie wolno mu zrezygnować z postępowania dowodowego nawet wówczas, gdy pozwany małżonek godzi się na rozwód na warunkach wynikających z pozwu ani wtedy, gdy przyznaje, że dane okoliczności dotyczące pożycia małżonków, podane przez wnoszącego pozew, są prawdziwe.

Możliwe jest jednak ograniczenie całego postępowania dowodowego do jednego dowodu - przesłuchania męża i żony. Jest to dopuszczalne tylko w jednej sytuacji: jeśli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, a małżonek pozwany godzi się na rozwód na warunkach wskazanych w pozwie. Taka zgoda daje więc szanse na tzw. kulturalne rozstanie się małżonków.

Zakaz ograniczania postępowania dowodowego do przesłuchania małżonków, gdy mają wspólne małoletnie dzieci czy dziecko, jest zrozumiały. Artykuł 56 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie pozwala na rozwód, mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci. To samo dotyczy separacji.

Postępowanie dowodowe w sprawach rozwodowych obejmuje przede wszystkim przesłuchanie stron, czyli małżonków, oraz przesłuchanie świadków, ewentualnie dokumenty -np. akt urodzenia pozamałżeńskiego dziecka czy zaświadczenia o wysokości zarobków.

Świadków wskazują zwykle strony - mogą to być również członkowie ich rodzin. Najbliżsi mogą jednak odmówić zeznań - prawo odmowy przysługuje: dzieciom i wnukom, rodzicom i dziadkom, rodzeństwu oraz powinowatym w tej samej linii lub stopniu, a więc teściom, synowym, zięciom, także małżonkom wnuków, szwagierkom i szwagrom, wreszcie dzieciom adoptowanym i adopcyjnym rodzicom.

W sprawach o rozwód lub separację istnieje dodatkowo ogólny zakaz występowania jako świadków dzieci do lat 13 oraz dzieci i wnuków małżonków, które nie ukończyły 17 lat.

Przepisy mówią, że postępowanie to ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, a także okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji. Jeśli druga strona godzi się na rozwód, i to np. z jej winy, sąd musi ustalić także przyczyny, które skłoniły do tego drugiego małżonka.Jeżeli któryś z małżonków nie stawi się na rozprawę, na której mają zeznawać świadkowie, a jego nieobecność jest usprawiedliwiona, sąd musi odroczyć posiedzenie, nawet jeśli stawi się adwokat czy radca prawny nieobecnego małżonka.

Jeśli sąd decyduje się na uwzględnienie żądania rozwodu lub separacji, musi zadecydować o innych ważnych sprawach rodziny. Dotyczy to przede wszystkim władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Możliwe są tu różne rozstrzygnięcia. Sąd może pozostawić jej wykonywanie obu małżonkom, powierzając jednocześnie bezpośrednią pieczę nad dzieckiem jednemu z nich. Może też powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z nich, a władzę drugiego ograniczyć dookreślonych obowiązków lub uprawnień - np. decydowania o kierunku kształcenia dziecka, o wyborze szkoły. W sytuacjach drastycznych możliwe jest pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego z małżonków, a nawet zakazanie osobistej styczności dziecka z ojcem czy matką. W rachubę wchodzi też zawieszenie ich władzy.

Sąd musi także ustalić sposób kontaktów z dzieckiem tego z rodziców, który nie będzie z nim mieszkał. Najlepiej oczywiście, gdy może zaakceptować zgodną propozycję w tym względzie rozstających się małżonków.

Obowiązkowo w wyroku orzekającym rozwód czy separację sąd ustala wysokość alimentów, jakie ma płacić ten z rodziców, z którym dziecko mieszkać nie będzie.

W toku sprawy małżonek może zgłosić żądanie przyznania alimentów na własne utrzymanie. Wystarczy zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo na piśmie (takie żądanie sąd musi wówczas doręczyć stronie przeciwnej). Małżonek rozwiedziony, a także pozostający w separacji, ma prawo wystąpić o alimenty na swoje utrzymanie także po wyroku pieczętującym rozstanie.

Dla prawa małżonka do alimentów decydujące znaczenie ma rozstrzygnięcie sądu dotyczące winy rozkładu pożycia. Zgodnie z art. 60 § 1 k.r.o. małżonek rozwiedziony, który nie został uznany wyłącznie winnym rozkładu pożycia, czyli:

- wyrok rozwodowy zapadł bez orzekania o winie albo

- sąd ustalił winę obojga małżonków, może żądać od męża czy żony dostarczenia środków utrzymania w zakresie odpowiadającym jego usprawiedliwionym potrzebom oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym drugiego małżonka.

W obu przypadkach warunkiem przyznania przez sąd alimentów jest to, by żądający ich małżonek (w praktyce najczęściej żona), znajdował się w niedostatku. Co ważne, jeśli ten, kto płaci alimenty, nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, bo sąd rozwiązał małżeństwo bez orzekania o winie, to jego obowiązek dostarczenia środków utrzymania byłej żonie (mężowi) wygasa z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu. Jednak ze względu na szczególne okoliczności sąd, na żądanie uprawionego do alimentów, może przedłużyć ten termin.

Sytuacja małżonka domagającego się alimentów jest lepsza, jeśli sąd orzekł o wyłącznej winie tego drugiego, a rozwód pociągnął za sobą istotne pogorszenie sytuacji małżonka niewinnego. Co ważne, nie trzeba wtedy udowadniać, że małżonek niewinny znajduje się w niedostatku. W zasadzie wystarczy wykazanie dysproporcji między sytuacją niewinnej żony po rozstaniu a tą, w jakiej znajdowałaby się, gdyby do rozwodu nie doszło i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie.