Jay-Z zarobił fortunę na szczerości

Miał 12 lat, gdy po raz pierwszy znalazł się w apartamencie na Manhattanie. Nauczycielka zafundowała im przejażdżkę i zaprosiła do siebie. W dole rozkwitał Central Park, mieszkanie było przestronne, eleganckie. Zszokowała go kostkarka do lodu. Nigdy wcześniej czegoś takiego nie widział: lodówka wypluwała zamrożone kostki wprost do szklanki. Poczuł na sobie – jak określił to po latach w autobiografii – smród biedy.

Wcześniej rzadko ruszał się z Brooklynu. Tylko czasami, jeszcze zanim ojciec odszedł, jeździli we trzech, z bratem, na Times Square. Obserwowali ludzi – uczyli się zapamiętywania detali. Ze szczegółów wnioskowali, kto jest kim i jak mu się wiedzie. W hip-hopie drobiazgi są ważne. W tekstach padają daty, cytaty i adresy. Zamiast metafor dużo konkretów. Raperzy są precyzyjni jak dokumentaliści, mają reporterskie przywiązanie do faktów. Żaden nie chwali się po prostu, że kupił samochód: podaje model i rocznik. Wymienia markę ulubionej whisky i nazwisko projektanta, którego garnitury nosi. Marzenia nie są abstrakcyjne, mają rozmiar i cenę.

Na ostatniej płycie Jay-Z dokładnie określa skalę swojego sukcesu: w restauracjach kelnerzy dostają od niego studolarowe napiwki, jeśli dopilnują, by do końca wieczoru lód pozostał zimny. A potem dorzuca: „Nie rządzę już rapem. Rządzę światem”.

41-letni nowojorczyk Shawn Carter, znany jako Jay-Z, jest najlepiej zarabiającym raperem i jednym z 400 najbogatszych Amerykanów. Ale bądźmy precyzyjni: jego 12-letni kontrakt muzyczny podpisany w 2008 r. z koncernem Live Nation wynosi 150 mln dolarów, to więcej niż umowy zawarte z Madonną i U2. W encyklopedii muzyki figuruje wyżej niż Elvis Presley. Aż 11 albumów Jaya-Z znalazło się na szczycie listy „Billboardu”. Lepszy wynik mają tylko The Beatles. Nie osiągnął tego dzięki chwytliwym singlom, niewiele jego utworów miało status przebojów. Fani kupują płyty, żeby słuchać ich w całości. Mimo tytułu rapera numer jeden Jay-Z ma dziś więcej wspólnego z prezydentem Barackiem Obamą i potentatem Warrenem Buffettem niż jakimkolwiek twórcą hip-hopu. Przyjaźni się z Bono, Oprah Winfrey, jada obiady z Clintonami. Częściej niż „Rolling Stone” pisuje o nim magazyn „Forbes”. To jedyny dotąd raper, który zdobył status globalnej supergwiazdy i zbudował finansowe imperium. Teksty jego utworów to fascynujący dziennik milionera publikowany na bieżąco.

[srodtytul]Autoportret handlarza[/srodtytul]

Rymuje: „Nie jestem człowiekiem biznesu. Jestem biznesem, człowieku”. Jego nazwisko to stabilna, wiarygodna marka. Jego biografia zaś służy za najlepszą zawodową rekomendację. Teraz Jay-Z jest właścicielem wpływowej wytwórni Roc Nation oraz sieci klubów nocnych 40/40, w których podaje klientom szampana Ace of Spades. Kupił drużynę bejsbolową New Jersey Nets, a sprzedał – za 204 miliony dolarów – firmę odzieżową Rocawear, którą uruchomił jeszcze przed muzycznym debiutem. Przez trzy lata kierował najsłynniejszą wytwórnią hiphopową Def Jam, założoną na początku lat 80. przez legendarnych producentów – Ricka Rubina i Russela Simmonsa. Za kadencji Jaya-Z rozkwitły tam kariery Kanye’go Westa i Rihanny.

Jay-Z zajął się muzyką dość późno, jako 26-latek. Odrzucony przez wszystkie wytwórnie zdolny raper otworzył własną firmę i wydał płytę „Reasonable Doubt”, która – obok „Illmatic” Nasa – jest najważniejszym hihopowym debiutem lat 90., natychmiast zakwalifikowanym jako klasyk. Ale wtedy jeszcze Jay nie sądził, że rap może być dochodowy. Sponsorował własne teledyski i był przekonany, że skończy się na jednej płycie. Wiele lat później, po wydaniu swego najlepszego krążka „Black Album”, ogłosił, że przechodzi na emeryturę, i wycofał się z aktywnej kariery. Po kilku latach znów zaczął nagrywać.

Nigdy natomiast nie rezygnował z roli biznesmena. „Jestem opornym raperem i zapalonym przedsiębiorcą” – pisał o sobie w wydanej jesienią 2010 r. autobiografii „Decoded” (Spiegel & Grau, 2010). Odniósł sukces artystyczny, ponieważ miał talent i pasję do handlu, nie odwrotnie.

Zaczął nagrywać, bo chciał stworzyć autoportret chłopaka targanego silnymi emocjami, dorastającego w jednym z najniebezpieczniejszych zakątków Ameryki. Jego wersy dawały wejrzenie w psychikę nastolatka z ulicy. Pokazywały pyskatego i błyskotliwego mądralę, który znał swoją wartość, ale wiedział też, co to strach. Do dziś, choć ma apartamenty na Manhattanie i biuro z widokiem na dach Empire State Building, nie zrezygnował z tej narracji. Jedynym, o czym chce mówić w tekstach, są jego przeżycia. Szczerość okazała się wehikułem wielkiej kariery, a przy okazji doskonałym towarem – zapotrzebowanie na nią nie maleje, cena zawsze jest wysoka. Jay-Z cieszy się jednocześnie uwielbieniem fanów muzyki i zaufaniem partnerów biznesowych. Rzecz nie w tym, że przeszedł ścieżkę od pucybuta do milionera, ale że od dekady utrzymuje się na szczycie.

Dopełnieniem wizerunku człowieka sukcesu jest piękna żona – Beyoncé Knowles, według międzynarodowych rankingów najważniejsza wokalistka pierwszej dekady XXI wieku. W zeszłym roku zarobiła 90 mln dolarów, dwa razy więcej niż Jay-Z. Stanowią bezkonkurencyjną parę show-biznesu, wspólny portfel Brada Pitta i Angeliny Jolie jest o połowę chudszy.

Beyoncé była skazana na sukces – została wychowana na gwiazdę, pierwszy zespół założyła, gdy miała dziewięć lat. Pracowita, mieszczańska rodzina z Houston rzuciła wszystko, by jej pomóc. Jay-Z szedł na szczyt sam.

[srodtytul]Z bronią w kieszeni[/srodtytul]

W latach 80. w Marcy, ponurej części Brooklynu, gdzie dorastał, wszyscy siedzieli sobie na głowach. Wysokie bloki, po cztery mieszkania na piętrze – nawet nie wiedział, że można żyć inaczej. W sąsiedztwie nie było prawników ani lekarzy, żadnych białych kołnierzyków w drodze do biura. Tylko abstrakcyjni idole – białoskóre gwiazdy na plakatach albo czarni, którzy udawali białych, jak Jackson, Prince i Lionel Richie. Ale nikogo, na kim czarnoskóry nastolatek mógłby się wzorować. Ludzie w Marcy żyli z dnia na dzień. Kalendarzem sterował rząd. Autorytet władzy zjawiał się regularnie – w postaci zapomóg, policjantów i wyroków. 14. przychodziły zasiłki. Wieczorami do domów pukali pracownicy opieki społecznej, zadawali pytania. Gliniarze wciąż kogoś zamykali. Matki – bo mało kto miał ojca – pracowały na dwa etaty.

Wycieczka na Manhattan i widok luksusowej kostkarki do lodu były dla Jaya pierwszym doznaniem upokorzenia. Ale to nie ono zrobiło z niego biznesmena, tylko crack. W przeciwieństwie do ekskluzywnej kokainy crack kosztował niewiele – w sam raz tyle, by zmienić Marcy i inne getta w zbiorowe ćpalnie. Wcześniej w upalne dni z odkręconych hydrantów tryskała woda, a mały Jay jeździł rowerem z kolegami i roześmiany gonił furgonetkę lodziarza. Ale te idylliczne obrazki zaczęły się mieszać z brutalnymi: wybuchały strzelaniny, w środku dnia padały trupy. Crack wywrócił rzeczywistość do góry nogami – na korytarzach, ławkach, w przejściach podziemnych i na schodach do metra przesiadywały ćpuny. W społecznej hierarchii znajdowały się najniżej, niżej niż prostytutki. Zniszczone i upokorzonebyły obiektem pogardy.

Ale najgorsze, że były też rodzicami. Crack palili dorośli, dzieci ich zaopatrywały. Nastąpiła zamiana ról: opiekunowie pogrążyli się w nałogu, a młodzi zaczęli zarabiać. Z autobiografii „Decoded”: „Nastoletni chłopcy mieli dość patrzenia na matki, które harowały od rana do nocy, a mimo to z trudem opłacały rachunki. Zatrudniali się jako sprzedawcy cracku i szybko awansowali do roli żywicieli rodziny. Wtedy już matki nie mogły im powiedzieć: Siadaj do lekcji. Nigdzie nie pójdziesz”.

Młodzi nosili broń, a dorośli się ich bali – organizowali sąsiedzkie patrole przeciwko nastolatkom. Chłopcy ubrani w szerokie spodnie i za duże kurtki, pod którymi łatwo było schować glocki i uzi, stali na każdym rogu. Rodzice przemykali zastraszeni. Dwa pokolenia oddzieliła przepaść.

[srodtytul]Zmiana branży[/srodtytul]

Crack był wszędzie. Albo go brałeś, albo sprzedawałeś. W drodze do szkoły bałem się postrzału. Za krzywe spojrzenie mogłem oberwać. Na ulicy było tak niebezpiecznie, że ryzykowałem każdym wyjściem z domu. Chciałem przynajmniej coś z tego mieć” – tak Jay-Z tłumaczy swoją decyzję.

Powiedział kumplowi, że jest zainteresowany. Rzucił szkołę. Diler, który go zatrudnił, zginął kilka miesięcy później w wyniku egzekucji – został zamordowany i wykastrowany. Ale 13-letniego chłopaka to nie zniechęciło. Dobrze sobie radził, był czysty. Posłuchał rady sławnego gangstera Tony’ego Montany z filmu „Człowiek z blizną” – nie brał towaru, którym handlował.

Z wielu lat spędzonych na ulicy Jay-Z zapamiętał ekscytację i uderzenia adrenaliny; czuł się od nich uzależniony. Byli kumple, ryzyko, podniecenie, satysfakcja, dziewczyny. Ale i „paranoja handlarza”. Koledzy po fachu kończyli z kulką w skroni. Nie mógł spać. Chciał być w ciągłym ruchu, bał się nawet pójść do kina.

Powodziło mu się. Z czasem zaczął podróżować w interesach – woził towar do innych stanów. Był zdeterminowany, skupiony, rzetelny. Uczył się na błędach. Tylko raz policja aresztowała go z crackiem w kieszeni. Był jeszcze nieletni i nienotowany, więc skończyło się konfiskatą. Przez tydzień handlował dniem i nocą, żeby odrobić stracone pieniądze. I od tej pory zawsze miał oszczędności.

Uważa, że ulica nauczyła go wszystkiego, co istotne w biznesie. „To była metafora ludzkich zmagań: walki o przetrwanie, pokonywania przeszkód, chęci zwycięstwa. Goniliśmy marzenia. Każdy wierzył, że wyrwie się do lepszego życia. Udało się nielicznym, tak jak w muzyce. Ulica jest szkołą rywalizacji, od której zależy twoje życie. To doświadczenie zabrałem ze sobą do świata legalnego biznesu”.

Po 13 latach handlu narkotykami Jay zdecydował się na zwrot. Spróbował sił w muzyce, tak jak się próbuje szczęścia w nowej branży. Nie wiedział, czy mu się powiedzie, więc nie zerwał kontaktu ze światem dilerów. Był zabezpieczony. W połowie lat 90. stało się jasne, że muzyka rockowa przechodzi poważny kryzys, a jej miejsce jako dominującego gatunku zajmie hip-hop. Coraz więcej raperów mogło liczyć na obecność w MTV, nawet konserwatywna akademia Grammy stworzyła nową kategorię nagród – za najlepszy album rap. Zwycięstwo było tuż za rogiem, jedyną niewiadomą pozostawała skala sukcesu.

W latach 80. amerykańska administracja wypowiedziała wojnę narkotykom, ale z perspektywy Jaya-Z państwo toczyło walkę z nim i jego najbliższymi. „Ci najbardziej poszkodowani, uzależnieni, dostawali wieloletnie wyroki. Narkomania była zbrodnią. Policja łapała ofiary albo płotki”. Hip-hop rósł w siłę, a jego twórcy nie żonglowali słowami dla zabawy: byli śmiertelnie poważni. Rymowali o społecznej beznadziei i przemocy. „Byliśmy zagubieni. Ujmowaliśmy w słowa wszystko, co się z nami działo. Opowiadaliśmy to samym sobie, żeby zrozumieć”. Hip-hop stał się raportem z getta, głośnym komunikatem o sprawach, które rząd wolał wyciszyć. Duże stacje radiowe reklamowały się jako „wolne od hip-hopu”, a telewizja pokazywała pastora, który miażdży buldożerem stos płyt z rapem.

Mieszczański bastion białej Ameryki miał runąć lada moment, Jay-Z wyruszył po swoje. Wraz z dwoma kumplami otworzył wytwórnię Roc-A-Fella. Nie mieli pojęcia o legalnych interesach, wiedzieli tylko, że powinni mieć biuro na dolnym Manhattanie, w pobliżu World Trade Center. A w nim wielką skórzaną sofę i telewizor. O biurkach i komputerach pomyśleli znacznie później.

Pierwszy album „Reasonable Doubt” zatrzymał się na 23. miejscu „Billboardu”, ale kilka mocnych singli zapewniło Jayowi rozgłos. Od początku dbał o osobiste relacje z didżejami radiowymi – nowe nagrania wysyłał im ze skrzynką szampana. Nie zamierzał pozostać płotką, chciał szybko piąć się wzwyż. Drugi album dotarł do trzeciego miejsca „Billboardu”. Trzecia płyta była numerem jeden. I tak już zostało.

[srodtytul]Hiphopowy tron[/srodtytul]

Kiedy w 2008 r. blisko 200 tys. osób na brytyjskim festiwalu Glastonbury wyręczało go w refrenach, Jay-Z poczuł, że wyszedł z getta. Hip-hop przestał być muzyką wąskiej publiczności, doprowadził do największej fuzji w historii przemysłu muzycznego. Poprzez sample i odniesienia do innych gatunków zasypał subkulturowe podziały. Nawet Barack Obama chwalił się w kampanii, że ma w iPodzie wszystkich: od Boba Dylana po Jaya-Z. Hip-hop pomógł zmienić Amerykę, był nie tylko refleksem społecznego awansu czarnoskórych, ale także ich narzędziem.