Sto narodów, jedno państwo

Zawsze więcej było tam kupców i ludzi wykonujących wolne zawody. To była część kraju bardzo otwarta na świat. Większość diaspory chińskiej rozsianej po świecie to Chińczycy z Południa. W tej części kraju duży nacisk kładzie się na wolny handel i pokojową współpracę ze światem zewnętrznym. W odróżnieniu od rozpolitykowanych Chińczyków z Północy ci z Południa nie interesują się nią tak bardzo. Dlatego konserwatywni członkowie KPCh wywodzą się raczej z Północy.

Rywalizacja między tymi dwoma nacjonalizmami czy modelami patriotyzmu trwa bezustannie. Izolacjonistyczne koncepcje Mao Zedonga były osadzone w północnochińskiej wizji. Z kolei Deng Xiaoping, który na początku lat 80. zapoczątkował reformy otwierające Chiny na świat, był wyrazicielem południowochińskich wartości. W obecnym kierownictwie raz górę bierze model północny, innym razem południowy.

Skoro Chińczycy nie jednoczą się wokół etniczności ani religii, to co jest wspólnym fundamentem chińskiego patriotyzmu?

Przede wszystkim dziedzictwo cywilizacyjne. W Europie myśli się o Chinach jak o monolicie. Tymczasem nie są one państwem narodowym. Są wspólnym krajem ludzi różnych narodowości i języków, których jednoczy pięć tysięcy lat historii. Trzymając się analogii do polskiej historii, można powiedzieć, że Chiny są trochę jak  I Rzeczpospolita, państwo wielu narodów. Pochodzenie etniczne nie gra roli, język jest nieistotny. Hanowie, czyli dominująca w Chinach grupa etniczna, mówią językami różniącymi się od siebie tak bardzo, że nie zawsze się rozumieją. Kiedy pod koniec XIX wieku rozpoczęła się na  dobre epoka nacjonalizmów, Chińczycy zaczęli definiować patriotyzm jako przywiązanie do wspólnej historii czy chińskiego pisma.

Dominuje jednak kultura narodu Han.

Tak, ale każdy, kto się z tą kulturą identyfikuje, kto szanuje tę tradycję, będzie uznawany za  Chińczyka.

Tybetańczycy chyba nadal się za nich nie uważają.

Na Zachodzie nie mówi się o tym zbyt często, ale liczba sinizowanych Tybetańczyków wzrasta niezwykle szybko. Chińska polityka wobec Tybetu okazuje się skuteczna. Nie chodzi tu tylko o przemoc i wykorzenienie kulturowe. Pasterskiemu społeczeństwu tybetańskiemu Chińczycy oferują szybką modernizację, która łączy się z wynarodowieniem. Dalajlama powiedział kiedyś, że Tybetańczyków czeka taki los, jaki spotkał północnoamerykańskich Indian. Jest to bardzo prawdopodobne:?w chińskiej historii było wiele przypadków wchłonięcia sąsiednich narodów.

Mniejszości jest jednak wiele. Ujgurzy, Mongołowie, Kazachowie...

Oni też się zsinizują?

Kiedy upadało Cesarstwo, twórca Kuomintangu, Sun Jat-Sen, sformułował tak zwane trzy zasady ludu. Chiny miały być państwem pięciu narodów, a na ich fladze widniało pięć barw symbolizujących Chińczyków Han, Mongołów, Mandżurów, muzułmańskich Ujgurów i Tybetańczyków. Po stu latach Mandżurowie praktycznie rozpłynęli się w chińskiej kulturze. Mongołowie są na dobrej drodze do tego, żeby przestać istnieć jako mniejszość. Najlepiej trzymają się Tybetańczycy i Ujgurzy, ale wśród tych ludów również postępuje sinizacja. To jeszcze jedna analogia z I Rzecząpospolitą. Dominująca kultura chińska ma tak dużą siłę przyciągania, że mniejsze narody się w niej rozpływają.

W I Rzeczypospolitej kluczową wartością była wolność, której w Chinach brakuje. Jak się na to zapatrują chińscy patrioci i nacjonaliści?

Zwykli Chińczycy mają poczucie wielkiej niesprawiedliwości. Można to porównać do odczuć Polaków po  emisji filmu BBC na temat wszechobecnego rzekomo w naszym kraju rasizmu. Chińczycy widzą, że ich kraj jest przedstawiany jako miejsce, gdzie łamie się prawa człowieka i nie ma wolności słowa. Jest to rzecz jasna prawda, ale to tylko niewielki wycinek rzeczywistości. Przeciętny Chińczyk ma poczucie, że żyje w potężnym, prężnie się rozwijającym kraju i jest z tego dumny. Ludzi rozumiejących zachodnie wartości jest w Chinach coraz więcej, ale stanowią margines i większość mieszkańców kraju patrzy na nich z niechęcią. Klasa średnia jest jednak coraz liczniej- sza i stawia władzy coraz większe wymagania. Chiny będą się zmieniać.

Chiński patriota nie widzi nic złego w tym, że władza jest w rękach jednej partii?

Na ogół nie, bo władze obnoszą się z patriotyzmem czy nawet nacjonalizmem. Kilkadziesiąt lat temu Chińczycy dostali od partii propozycję układu: jeśli nam zaufacie, to będziecie bogaci, i przyjęli ją. Koszty były ogromne. Reformy Balcerowicza to pestka w porównaniu z chińską transformacją. Dlatego popularne stało się w Chinach myślenie w kategoriach darwinizmu społecznego. Zasadę, że przetrwać mogą tylko najsilniejsi, uznaje wielu Chińczyków, a zwłaszcza nacjonaliści z Wang Xiaodongiem na czele. Przekłada się ona na stosunki międzynarodowe. Ostatecznie jednak obietnica została w dużym stopniu spełniona i teraz władza mówi ludziom: jeśli nam zaufacie, to staniemy się światowym mocarstwem, i jak na razie ten układ również jest przez ludność akceptowany.

Jeśli władza odwołuje się do patriotyzmu, to czy nie ma niebezpieczeństwa, że nastroje w Chinach bardzo się zradykalizują?

To może być puszka Pandory. Chiński nacjonalizm jest zwrócony przeciwko Zachodowi, bo Chińczycy wciąż mają w pamięci upokorzenia z czasów XIX-wiecznej „miękkiej" kolonizacji i wojen opiumowych. Wciąż powtarza się nieprawdziwą, jak się okazało, historię o tym, że w parku szanghajskim zabroniono wówczas wstępu psom i Chińczykom. Chłopcem do bicia jest też Japonia. Co jakiś czas dochodzi do ataków na siedziby japońskich firm i demonstracji pod japońskimi placówkami dyplomatycznymi. Władze temu nie przeciwdziałają, dzięki czemu mogą się prezentować jako obrońcy chińskiej dumy narodowej. Jest to jednak broń obosieczna, bo rosnący w siłę nacjonaliści coraz częściej krytykują rząd za zbyt miękką politykę wobec Zachodu.

Pretensje dotyczą wyłącznie poli- tyki zagranicznej? Nie mówi się o kwestiach, które najczęściej podnoszone są na Zachodzie: łamaniu praw człowieka czy zmuszaniu do aborcji?

Nie, dla nacjonalistów jedyną istotną kwestią jest siła państwa na arenie międzynarodowej. Dlatego jeśli kiedyś dojdzie w Chinach do zmiany władzy, to najprawdopodobniej nie przejmą jej grupy prodemokratyczne, lecz ludzie nastawieni na konfrontację z Zachodem. Marzenie Zachodu o demokratyzacji Chin jest w obecnych warunkach nie do spełnienia. Ale może za jakiś czas rządzący sami podzielą się na kilka partii i rozpiszą wybory.

Radosław Pyffel jest znawcą Chin i prezesem think tanku Centrum Studiów Polska – Azja. Jest autorem książek „Chiny w roku olimpiady. Państwo Środka od środka" i „Chińska ruletka. Olimpiada i co dalej?"