Lichwa przed i pocovidowa a przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie

Już 22 sierpnia 2016 roku Prokurator Generalny Zbigniew Ziobro zaprezentował wytyczne w sprawie zasad prowadzenia postępowań przygotowawczych o przestępstwa udzielania pożyczek o charakterze lichwiarskim oraz o przestępstwa oszustwa skutkujące utratą przez pokrzywdzonych prawa własności nieruchomości.

Zgodnie z tymi wytycznymi sprawy co do zasady powinny być wszczynane w kierunku popełnienia przestępstwa oszustwa, chyba że jednoznacznie i bezsprzecznie wynika prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa wyzysku z art. 304 kk. Prokurator dalej wskazuje, że błędne lub pochopne przyjęcie kwalifikacji czynu z art. 304 kk, bez gruntownej analizy lub weryfikacji okoliczności, które mogą świadczyć o zaistnieniu przestępstwa z art. 286 § 1 kk, może mieć poważne następstwa, stanowiące rezultat diametralnie różnych zagrożeń karnych przewidzianych przez ustawodawcę dla przestępstw z art. 286 § 1 kk i art. 304 kk, co przekłada się na zróżnicowanie okresów przedawnień tych czynów, a w konsekwencji na możliwość ścigania ich sprawców.

Czytaj też: Maciej Gutowski, Piotr Kardas: Nieważność umowy to niejedyne rozwiązanie

Wytyczne wskazują nie tylko na to jaką przyjmować kwalifikację prawną czynów, ale także na takie elementy jak zwiększona aktywność funkcjonariuszy organów prowadzących postępowanie przygotowawcze w taksie przesłuchania, dokładne opisywanie znamion przestępstwa, sposób przeprowadzenia dowodów, możliwość wniesienia powództwa z wnioskiem o zabezpieczenie roszczenia w trakcie postępowania przygotowawczego, czy wreszcie wskazanie, że takie sprawy powinny być prowadzone w prokuraturze okręgowej pod nadzorem prokuratury regionalnej, a w zakresie praktyki działań wykrywczych możliwość skierowania do jednostki Policji wniosku o utworzenie wyspecjalizowanej grupy o charakterze operacyjno-procesowym.

W związku z tymi wytycznymi bardzo często spotykamy się z praktyką stawiania zarzutu oszustwa z art. 286 § 1 w zw. z art. 294 § 1 kk w zbiegu z art. 304 kk.

Ale czym w istocie jest lichwa? Co do zasady jest udzielaniem nieetycznych pożyczek ze znacznie zawyżonymi kosztami korzystania z kapitału. To przestępstwo znane jest od wieków i od dawna było potępiane przez władzę i społeczeństwo.

Do czasu zmiany przepisów w Tarczy 3.0 istota lichwy w rozumieniu kodeksu karnego wiązała się z wykorzystaniem przymusowego położenia innej osoby doprowadzając ją do zawarcia umowy zobowiązującej ją do spełnienia świadczenia niewspółmiernego do świadczenia wzajemnego. Sprawca musi świadomie wykorzystać przymusowe położenie i z tego powodu musi dojść do zawacia niekorzystnej dla drugiej strony umowy. Niewspółmierność świadczenia Sąd Najwyższy oceniał w podejściu ekonomicznym według zasad uczciwego obrotu. Rażąca niewspółmierność wcześnej stanowiła konieczność świadczenia wzajemnego z nadwyższką ponad 30% kwoty kapitału. Zazwyczaj do wyzysku dochodzi przy zawieraniu tzw. szybkich pożyczek, ale przestępstwo można to popełnić również w odniesieniu do innych umów.

W tym miejscu warto wskazać na wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 sierpnia 2014 r. w sprawie II AKa 240/14, w którym wskazano, że "przymusowe położenie", o którym mowa w przepisie art. 304 k.k., nie może być traktowane, jako każda sytuacja pogarszająca warunki pokrzywdzonego. Musi ono być tak dalece niekorzystne, że grozić mu będzie bezpośrednio wielką dolegliwością (np. w wypadku osoby fizycznej - niemożnością zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych własnych i rodziny, utratą mieszkania itp.). Istotą "przymusowego położenia" jest też niezbędność uzyskania świadczenia, mającego to położenie poprawić oraz brak możliwości odwrócenia niekorzystnej sytuacji w inny sposób, niż zawarcie umowy nakładającej świadczenie niewspółmierne. Orzeczenie jest to istotne właśnie z uwagi na wspomniane zmiany wynikające z Tarczy 3.0, albowiem Sąd uznał, że przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie niewielkiej w istocie pożyczki nie może zostać uznane za lichwę, gdy w istocie pożyczkobiorca nie znajduje się w przymusowym położeniu, choćby nawet w jego przekonaniu w takiej pozycji się znalazł.

Lichwa może być popełniona gdy istnieje znamię przymusowego położenia i niewspółmierności świadczenia wzajemnego. W doktrynie często przyjmuje się, że niewspółmierność to pobranie korzyści majątkowej przewyższającej dwukrotność wysokości odsetek maksymalnych, ale nie ma jednolitego stanowiska jakimi kryteriami należy się posługiwać i czy należy je określać jako bezprawność wynikająca ze sprzeczności z przepisami prawa cywilnego.

W połowie 2019 roku uchwalono nowelizację ustawy antylichwiarskiej, która jednak nie weszła w życie z uwagi na konieczność skierowania jej do prac komisji po uzupełnieniu ustawy przez Ministra Sprawiedliwości po jej uchwaleniu, bo w rezultacie wstrzymano prace nad nią. Ta ustawa przewidywała karę pozbawienia wolności do lat 5 dla pożyczkodawców, którzy mieliby stosować co najmniej dwukrotnie wyższe opłaty aniżeli maksymalne odsetki i koszty odsetkowe, obniżenie odsetek do 10% w skali roku oraz kosztów pozaodsetkowych, który miałyby nie przekroczyć 10% sumy wartości pożyczki oraz 10% jej kwoty w stosunku roku czy też wreszcie zakazy:

- stosowania przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie pożyczki,

- egzekucji z nieruchomości przy długu poniżej 5% jej wartości.

Artykułem 8 ustawy z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U.2020.875) wprowadzono zmianę przepisów antylichwiarskich polegającą na tym, że do przepisu z art. 304 kk wprowadzono dwie nowe formy popełnienia przestępstwa lichwy zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 5.

Jedna polegająca na tym, że w zamian za udzielone świadczenie pieniężne niezwiązane z działalnością gospodarczą lub zawodową pożyczkobiorcy żąda się zapłaty kosztów co najmniej dwukrotnie przekraczającą maksymalną wysokość kosztów wynikających z ustawy, a druga polegająca na żądaniu zapłaty odsetek co najmniej dwukrotnie przekraczających stopę odsetek maksymalnych lub maksymalnych za opóźnienie wynikających z ustawy.

A jednocześnie w art. 1 ww. ustawy antycovidowej wprowadzono przepis art. 3871 do kodeksu cywilnego określający nieważność umowy zawartej z osobą fizyczną zobowiązującej się do przeniesienia własności nieruchomości służącej zaspokojeniu jej potrzeb mieszkaniowych w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z tej lub innej umowy niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, w przypadku gdy:

1) wartość nieruchomości jest wyższa niż wartość zabezpieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych powiększonych o wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie od tej wartości za okres 24 miesięcy lub

2) wartość zabezpieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych nie jest oznaczona, lub