Potrzebna reforma, a nie makijaż

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 45 deklaruje, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, przez właściwy niezależny, bezstronny i niezawisły sąd". By to podstawowe prawo obywatela nie było jedynie deklaracją, konieczny jest sprawny, dobrze funkcjonujący wymiar sprawiedliwości.

Dowodem istnienia dojrzałej demokracji jest to, że wszyscy obywatele niezależnie od swojej pozycji zawodowej, finansowej, politycznej czy socjalnej stają równi przed niezawisłymi sędziami. Ostatnie wydarzenia związane z działaniem wymiaru sprawiedliwości w sprawie firmy Amber Gold – tak postępowania karne, jak i cywilne, nasuwają wątpliwości, czy działania sądów rzeczywiście odpowiadały zasadom państwa prawa. Minister Sprawiedliwości Jarosław Gowin oświadczył, że przeprowadzi szczegółową kontrolę tych postępowań i oceni przyczyny wadliwego działania sądów. Warto pokusić się o dogłębną analizę tych przyczyn i odpowiedź na pytanie, czy nie tkwią one w założeniach systemowych powoływania sędziów i organizacji pracy sądów.

Podczas sporów środowiska sędziowskiego z władzą, dotyczących ich wynagrodzenia i uprawnień socjalnych, często podnoszony jest argument, że zawód sędziego jest ukoronowaniem kariery prawniczej, stąd winny przysługiwać mu wysokie uposażenia i uprawnienia socjalne. Podzielając pogląd, że zawód sędziego powinien być ukoronowaniem zawodu prawnika, zastanówmy się, czy obecny system naboru na urząd sędziego daje gwarancje, że do stanowiska tego dochodzą osoby z doświadczeniem prawniczym, nieskazitelnego charakteru, posiadający uprawnienie moralne do sądzenia współobywateli. W obecnym systemie prawnym podstawowy sposób dochodzenia do urzędu następuje przez odbycie aplikacji sądowej. W świetle obowiązującej ustawy Prawo o Ustroju Sądów Powszechnych z dnia 27 lipca 2001 roku sędzią może być osoba, która uzyskała tytuł magistra prawa, ukończyła 29 rok życia, odbyła aplikację sądową, zdała egzamin sędziowski lub prokuratorski, posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich oraz jest nieskazitelnego charakteru.

Nieskazitelność charakteru

Jak pokazuje rzeczywistość sądy nie spełniają oczekiwań społecznych tak w zakresie prawa obywatela do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki, jak i trafności orzekania.

Jedynym Ministrem Sprawiedliwości po transformacji ustrojowej, który dostrzegał potrzebę gruntownej reformy sądownictwa była Hanna Suchocka. Rozumiała ona, że bez zmiany sytemu naboru sędziów nie jest możliwa poprawa funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. W 2000 r. doprowadziła do pierwszego czytania projektu Ustawy o sądach powszechnych, która przewidywała zmianę dojścia do urzędu sędziowskiego. Zgodnie z projektem, od 1.01.2011r. dostęp do zawodu sędziego miały mieć osoby, które ukończyły 35 rok życia, przez określony czas wykonywały inny wysokokwalifikowany zawód prawnika: prokuratora, radcy prawnego, adwokata albo osiągnęły wysoki status naukowy – profesora lub doktora habilitowanego nauk prawnych. Od tego czasu zniesiona miała być aplikacja sądowa.

Niestety projekt ten upadł i następowały zmiany kosmetyczne, które – jak pokazuje rzeczywistość – nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Dlatego uznaję, że konieczna jest zamiana sposobu dochodzenia do urzędu sędziowskiego. Zawód ten, poza wysokimi wymogami sprawności intelektualnej, wiedzy, wymaga odwagi, a także – co najważniejsze – uprawnienia moralnego do sądzenia. Jako obywatel zainteresowana jestem tym, by sędzią był najlepszy prawnik o nieskazitelnym charakterze, odważny i prawy obywatel. Cechy te weryfikuje życie, praca, prowadzenie działalności zawodowej, zatrudnianie współobywateli. Wykonywanie zawodu radcy prawnego czy adwokata pozwala na zastępowanie obywateli w dochodzeniu ich praw przed sądami. Pozwala na ocenę zasadności ich roszczeń w perspektywie ich dochodzenia, nadto wymaga szczególnej staranności oraz skutkuje pełną odpowiedzialnością za błędy i zaniechania. Wykonywanie tej pracy na własny rachunek wiaże się z zatrudnianiem pracowników, rozliczeniem się z państwem przez płacenie podatków, uczciwości w relacjach z klientami i rzetelności w wykonywanej pracy. Pozwala to na weryfikacje rzetelności oraz uczciwości w wykonywaniu zawodu. Zatem dochodzenie do zawodu sędziego winno odbywać się w drodze konkursu wyłaniającego kandydatów do zawodu, przy czym komisja konkursowa winna składać się nie tylko z sędziów ale także z osób cieszących się autorytetem moralnym z innych zawodów prawniczych.

Tymczasem nawet ukończenie najlepszych szkół i odbycie 5 letniej aplikacji nie pozwala na dokonanie oceny w zakresie nieskazitelnego charakteru, odwagi wobec współobywateli i państwa. Dlatego obecny nabór na urząd sędziego nie jest właściwy i nie daje gwarancji, że do urzędu dochodzą najlepsi prawnicy. Zniesienie aplikacji sądowej odciąży także budżet państwa, który obciążony jest kosztem aplikacji. Koszty edukacji i przygotowania do zawodu adwokata i radcy prawnego ponoszą kandydaci do zawodu, a dalsza edukacja radcy prawnego czy adwokata odbywa się na jego koszt. Wprawdzie także obecnie, w świetle art. 60 § 2 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych istnieje możliwość dojścia do zawodu poza aplikacją sędziowską, lecz o wyborze osoby na stanowisko sędziego decyduje zgromadzenie sędziów. Warto sprawdzić w ilu przypadkach wybrana została osoba spoza „środowiska" – adwokat, radca prawny, prokurator czy pracownik naukowy. Wedle mojej wiedzy są to wybory nieliczne.

Ukoronowanie kariery

Skoro w wielu sprawach dotyczących organizacji życia gospodarczego i społecznego władza prawodawcza odwołuje się do regulacji obowiązujących w innych krajach europejskich, warto prześledzić, jak wygląda nabór na stanowisko sędziego w krajach, gdzie struktury władzy - także tej trzeciej, czyli sądowniczej - są tworzone i udoskonalane od wielu lat.

Przykładem kraju, który zawód sędziego postrzega jako ukoronowanie kariery prawniczej jest z pewnością Holandia, gdzie sędziami zostają wybrani przez komisję selekcyjną prawnicy z co najmniej siedmioletnim doświadczeniem zawodowym. Podobnie w Anglii, gdzie prawnik nim zostanie sędzią, musi przepracować 7 – 10 lat w zawodzie adwokata lub radcy prawnego, a w praktyce sędzią pełnoetatowym może zostać osoba z nawet 20 letnim stażem pracy. Również w Irlandii sędziowie mianowani są przez prezydenta spośród tych, którzy mają za sobą praktykę w innym zawodzie prawniczym, a sędziami sądów okręgowych mogą zostać prawnicy z minimum 10 letnim stażem. Warto sprawdzić, jaka jest efektywność działań wymiaru sprawiedliwości właśnie w krajach, które traktują zawód sędziego jako ukoronowanie zawodu prawniczego i uznają, że niezawisły urzędnik rozstrzygający spory i sądzący obywateli musi mieć ku temu nie tylko niezbędne cechy charakteru, nieskazitelny charakter, ukończone studia czy zdany egzamin, ale również – a może przede wszystkim – powinien mieć doświadczenie, by w pełni realizować swoje powołanie nie krzywdząc przy tym innych swymi decyzjami.

Jako obywatel zainteresowana jestem, by sędziowie mieli najwyższe uposażenia, z tym, że dotyczyć to powinno jedynie tych prawników, którzy dojdą do sprawowania urzędu sędziowskiego jako ukoronowania zawodu prawnika. Wszelkie dotychczasowe zmiany w sądownictwie dotyczą jedynie organizacji pracy sądów, stanowią więc, co pokazuje rzeczywistość, jedynie makijaż, który nie przesłana prawdy o złej kondycji wymiaru sprawiedliwości.

Skoro Minister Sprawiedliwości zapowiada zmiany i reformę systemu sprawiedliwości, to życzę odwagi i dokonania tych zmian kierując się prawami obywateli gwarantowanymi Konstytucją. Jak się zdaje, sprawa jest pilna. Kondycja moralna społeczeństwa jest, delikatnie mówiąc, coraz gorsza, a Państwo Polskie przez złą organizację życia publicznego – w tym wymiaru sprawiedliwości – ponosi za to odpowiedzialność. Sprawne i sprawiedliwe sądy mogą i powinny kształtować postawy obywateli zgodne z ich dobrem oraz interesem Ojczyzny.