Hipoteka a skarga pauliańska

Skarga pauliańska to powództwo kierowane przeciwko osobie trzeciej, które pozwala wierzycielowi żądać uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z tą osobą trzecią, gdy wskutek czynności osoba ta uzyskała korzyść majątkową, a czynność została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527 i następne [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=ED2E2AC1FE88B24B2D7045163180AB87?id=70928]kodeksu cywilnego[/link]).

[srodtytul]Na nieruchomości[/srodtytul]

Istotną kwestią jest, w jaki sposób wierzyciel może zabezpieczyć na czas trwania procesu roszczenie o uznanie za bezskuteczną czynności dokonanej z jego pokrzywdzeniem, gdy dotyczyła ona przeniesienia własności nieruchomości.

W opublikowanych orzeczeniach Sądu Najwyższego kwestia ta nie była poruszona. W orzecznictwie sądów apelacyjnych wyrażono zaś pogląd, iż niedopuszczalne jest ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości w celu zabezpieczenia roszczenia pauliańskiego, a właściwym sposobem zabezpieczenia jest ustanowienie zakazu zbywania nieruchomości

Taki pogląd wyraził [b]Sąd Apelacyjny w Gdańsku w postanowieniu z 17 października 1996 r. (I ACa 371/96, Wokanda 1997, nr 7)[/b], a niedawno powtórzył go [b]Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z 30 września 2010r. (VIA Cz 1471/10, niepublikowany)[/b]. Kwestia ta nie była przedmiotem analizy w doktrynie.

Uważamy, iż pogląd o niedopuszczalności zabezpieczenia skargi pauliańskiej poprzez ustanowienie hipoteki jest nie tylko błędny, lecz nadto prowadzi do niepożądanych skutków praktycznych.

[srodtytul]Argumenty na “nie”[/srodtytul]

Argumenty obu sądów są podobne. Uznają, iż jedynym skutkiem wyroku pauliańskiego jest możliwość skierowania egzekucji do nieruchomości pozwanego, która wcześniej była własnością dłużnika. W konsekwencji zabezpieczenie roszczenia z art. 527 k.c., poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej nie odnosi się do celu skargi pauliańskiej. To po pierwsze.

Po drugie: przeciwko ustanowieniu hipoteki przymusowej mają rzekomo przemawiać przepisy [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=FD13A11B704A84F9C6D2DDF654C46A74?id=163015]ustawy o księgach wieczystych i hipotece[/link] (dalej: ustawa), w szczególności art. 68 i art. 109. Sądy uważają, iż z przepisów tych wynika, że hipoteka przymusowa może być ustanowiona tylko na zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej i tylko na nieruchomości właściciela będącego dłużnikiem osobistym wierzyciela, podczas gdy hipoteka zabezpieczająca roszczenie pauliańskie byłaby ich zdaniem zabezpieczeniem wierzytelności niepieniężnej na nieruchomości nienależącej do dłużnika osobistego. Argumentacja sądów apelacyjnych jest błędna.

[srodtytul]Argumenty na “tak”[/srodtytul]

Roszczenie o uznanie umowy za bezskuteczną wobec wierzyciela jest roszczeniem niepieniężnym. Zgodnie z art. 755 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=43477082B206EC9AA1BC6B534197C8D5?id=70930]kodeksu postępowania cywilnego[/link] sąd może zabezpieczyć roszczenie niepieniężne w sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych dla roszczeń pieniężnych. Wśród sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych przewidziane jest obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową (art. 747 pkt 2 k.p.c.). Wydawać by się więc mogło, że obciążenie nieruchomości pozwanego hipoteką przymusową jest dopuszczalnym sposobem zabezpieczenia skargi pauliańskiej. Przeanalizujmy więc argumenty sądów apelacyjnych przeciwko temu twierdzeniu.

Nie można zgodzić się z pierwszym argumentem, jakoby obciążenie nieruchomości hipoteką nie odnosiło się do celu powództwa pauliańskiego, czyli do umożliwienia egzekucji z nieruchomości. Przecież hipotekę ustanawia się po to, by móc dochodzić zaspokojenia wierzytelności przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości (art. 68 ust. 1 ustawy). Taki sam cel ma skarga pauliańska (art. 532 k.c.). Trudno więc zrozumieć, na czym ma polegać niezgodność celu zabezpieczenia w postaci ustanowienia hipoteki przymusowej i skargi pauliańskiej.

Drugi argument też jest błędny. Przepis art. 68 ustawy, zgodnie z którym hipoteka musi zabezpieczać wierzytelność pieniężną, nie stoi na przeszkodzie zabezpieczeniu skargi pauliańskiej przez obciążenie nieruchomości hipoteką.

Błąd obu sądów wynika z faktu, iż nie zwróciły one uwagi na to, że pojęcia “wierzytelności” i “roszczenia” nie są tożsame. Otóż uprawnienie (roszczenie) wierzyciela przewidziane w art. 527 k.c. nie jest wierzytelnością, lecz prawem związanym z wierzytelnością pieniężną [b](tak SN w wyroku z 11 grudnia 2009r., V CSK 184/09)[/b]. Udzielając zabezpieczenia roszczenia z art. 527 k.c. sąd zabezpiecza więc wierzytelność pieniężną (powoda wobec dłużnika), a zarazem roszczenie niepieniężne związane z tą wierzytelnością (powoda w stosunku do osoby trzeciej).

Poza tym pozwany na podstawie art. 527 k.c. nie jest dłużnikiem osobistym, ani rzeczowym powoda. Ustawa nie zabrania jednak, by hipoteka przymusowa była ustanowiona na nieruchomości takiego pozwanego. Wymóg, by hipoteka była ustanowiona na nieruchomości dłużnika osobistego, nie wynika z art. 109 ustawy. Zgodnie z tym przepisem “wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika (hipoteka przymusowa)”.

Niepoprawny jest wniosek, iż hipoteka przymusowa może być ustanowiona wyłącznie na nieruchomościach należących do podmiotu posiadającego status dłużnika. Odniesienie do “nieruchomości dłużnika” nie jest częścią definicji hipoteki przymusowej. Hipoteka przymusowa to po prostu hipoteka ustanawiana bez zgody właściciela nieruchomości.

[srodtytul]Skutki w praktyce[/srodtytul]