Wyrok w sprawie kalendarium

Wydawnictwo Arcana wydało dotychczas, w ciągu 16 lat swej działalności, nieco ponad 250 książek. Wśród nich, od 1999 roku, serię „Arcana historii”. Seria ta, w której publikowali tacy badacze, jak m.in. Richard Pipes (Harvard University), Piotr Wandycz (Yale), Roman Szporluk (Harvard), a także wielu wybitnych historyków krajowych, zawiera głównie niskonakładowe monografie naukowe. [wyimek]Dla małego wydawnictwa kara całostronicowego ogłoszenia w najdroższym dzienniku może być niszcząca. I może o to chodzi[/wyimek]

Spotykały się one na ogół z uznaniem fachowej krytyki. Takie choćby książki, jak Antoniego Dudka „Reglamentowana rewolucja”, Marka Kornata „Polska szkoła sowietologiczna”, Jana Jacka Bruskiego „Petlurowcy”, Włodzimierza Marciniaka „Rozgrabione Imperium (Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej)”, Jacka Bartyzela „Umierać, ale powoli! (O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach romańskich 1815 – 2000)”, Henryka Głębockiego „Fatalna sprawa (Kwestia polska w rosyjskiej myśli politycznej: 1856 – 1866)”, czy Jakuba Polita „Pod wiatr (Czang Kaj-szek 1887 –1975)” – stały się pozycjami klasycznymi w dorobku polskiej historiografii ostatniego 20-lecia.

Na 62 tytuły wydane dotąd w ciągu 11 lat w tej serii dwie zdobyły tytuł najlepszej monografii naukowej roku (nagroda KLIO, przyznawana przez jury w składzie: prof. Tomasz Szarota, Jan Kieniewicz, Henryk Samsonowicz, Janusz Tazbir), cztery inne zostały wyróżnione tymiż nagrodami II i III stopnia; dwie książki zdobyły Nagrody „Przeglądu Wschodniego” przyznane (przez jury z udziałem prof. Juliusza Bardacha, Andrzeja Ajnenkiela, Adolfa Juzwenki) dla najlepszej monografii historycznej poświęconej tematyce wschodnioeuropejskiej; jeszcze inna książka z tej serii wyróżniona została wreszcie Nagrodą im. Jerzego Giedroycia (jury pod przewodnictwem prof. Krzysztofa Pomiana).

Na początku 2009 roku w tej serii wydana została (po trzech recenzjach) książka Pawła Zyzaka „Lech Wałęsa: idea i historia. Biografia polityczna legendarnego przywódcy „Solidarności” do 1988 roku” – 624 strony, ok. 1900 przypisów. Przeciw książce podniosła się burza. Wydawnictwo stało się natychmiast obiektem medialno-politycznej nagonki. Nie mnie oceniać tutaj, czy słusznej. Na pewno dotkliwej. Zdarza się.

[srodtytul]Czy historycy wyjaśnią[/srodtytul]

Sytuacja się zmieniła, gdy do akcji przeciw książce wciągnięty został wymiar sprawiedliwości. Zapadł właśnie wyrok sądu pierwszej instancji. Sąd krakowski orzekł, że autor książki nie uwzględnił w swojej pracy wyroku sądu lustracyjnego z 2000 roku uwalniającego Lecha Wałęsę z zarzutu współpracy z SB.

Wydawnictwo nie dopilnowało, by autor wprowadził ten wyrok do swej monografii – zatem musi teraz ponieść odpowiedzialność: przeprosić stronę pozywającą (córkę Lecha Wałęsy) całostronicowym ogłoszeniem płatnym w „Gazecie Wyborczej”, a także dopilnować usunięcia z książki (w następnych wydaniach) wzmianki z zamieszczonego w niej kalendarium, w której podane są daty rejestracji przez SB (29 XII 1970) oraz wyrejestrowania (19 VI 1976) Lecha Wałęsy jako tajnego współpracownika.

Tylko tyle – i aż tyle. Dla małego wydawnictwa bezprecedensowa kara ogłoszenia całostronicowego w najdroższym dzienniku (czy ktoś widział kiedyś takie całostronicowe przeprosiny w jakiejkolwiek sprawie?) może być finansowo całkowicie niszcząca. Może też o to właśnie chodzi.

W istocie jednak wyrok ten nie dotyczy tylko jednej książki i jednego wydawnictwa. Sąd zakwestionował prawo do kontynuowania badań konkretnego wycinka historycznej rzeczywistości po wydaniu prawomocnego orzeczenia stwierdzającego – autorytetem sądu lustracyjnego w tym wypadku – że ów wycinek ma na zawsze pozostać interpretowany tak, a nie inaczej.

W książce Sławomira Cenckiewicza i Piotra Gontarczyka „SB a Lech Wałęsa. Przyczynek do biografii” z 2008 roku została zebrana bardzo obszerna dokumentacja obalająca argumentację historyczną orzeczenia sądu lustracyjnego z 2000 roku. Nikt z historyków nie podważył z kolei argumentów przytoczonych w tej konkretnej kwestii przez Cenckiewicza i Gontarczyka. Paweł Zyzak w swojej pracy oparł się na tych argumentach, uzupełniając je w tejże sprawie nowymi, pozyskanymi przez siebie świadectwami.

Sędzia Krzysztof Kauba, występujący z Urzędu Rzecznika Interesu Publicznego w 2000 roku w sądzie lustracyjnym w sprawie Lecha Wałęsy, po odrzuceniu przez sąd przedstawionego przezeń materiału dowodowego stwierdził, iż nie widzi w tej sytuacji szans wznowienia postępowania w tej kwestii. Dodał jednak, że będą mogli przecież dalej wyjaśniać ją historycy.

Wyrok z 19 marca 2010 roku przekreśla stanowczo tę możliwość.

[srodtytul]Z Sokratesa[/srodtytul]

Kiedy wysłuchałem tego wyroku, przyszedł mi zaraz na myśl przerabiany właśnie ze studentami w ramach wykładów z historii myśli politycznej dialog Platona i postawione w nim, fundamentalnie ważne pytanie. Otóż w dialogu „Polityk” Platon rozważa następujące zagadnienie: czy zawsze, w każdej dziedzinie należy uznać najwyższy autorytet prawa. Co będzie, jeśli jakiś wyrok zabroni zdobywać nową wiedzę w dziedzinie medycyny czy nawigacji, a ktoś dojdzie do nowych ustaleń w tych dziedzinach?

Jeden z protagonistów dialogu, Przybysz z Elei, stwierdza, że w takim wypadku, kiedy poszerzający wiedzę wykroczy przeciw wyrokowi prawa, powinien być bezwzględnie ukarany: „Bo nic nie powinno być mądrzejsze od prawa”. Co będzie jednak, jeśli ta zasada zostanie rozciągnięta na wszystkie obszary ludzkiej aktywności poznawczej? Drugi z protagonistów Sokrates Młodszy stwierdza wtedy z nutą melancholii: „Przepadłyby nam wszystkie umiejętności i już by się nawet nigdy odrodzić nie mogły, bo to prawo zabraniałoby badań. Życie już i teraz ciężkie zrobiłoby się w ogóle nie do wytrzymania” („Polityk”, 299e).

Oczywiście Sokrates Młodszy przesadza. Są ludzie, którym żyłoby się lepiej, wygodniej z takim wyrokiem. Ci na przykład, którzy wzywają do mielenia lub palenia książek. Albo ci, którzy chętnie by się schowali za zasłoną z dymu palonych kartek.

[srodtytul]Z Aleksandra Wata[/srodtytul]

Czy książka może aż tak uwierać, aż tak przeszkadzać? Dlaczego? Znów – zamiast odpowiedzi – przyszło do mnie skojarzenie literackie. Przypomniał mi się wiersz Aleksandra Wata „Z notatnika oborskiego”:

[…] Zapytano raz Igreka:

czy wierzy w obiektywne istnienie Parzoty?

– Wierzyć w obiektywne istnienie Parzoty – to zalatuje mistyką,

a ja, stary, wicie, zakamieniały jestem

racjonalista –odrzekł Igrek.

Ciekawszy był ciąg dalszy.

Igrek uparł się nie wierzyć w obiektywne istnienie Parzoty.

Który to Parzota wtrącił go do lochu, poddał torturom.

Przecie wszystko byłoby w zupełnym porządku,

gdyby nie jedna smutna okoliczność:

głupi racjonalista zawziął się. Umarł w lochu.

Biedny Parzota! Już nigdy się nie dowie,

skazany na wątpienie wiekuiste,

czy istniał obiektywnie?