Rosyjskie Lebensraum, czyli inwazja okiem ekonomisty

Ubiegły miesiąc był pasmem rocznic upamiętniających najczarniejsze momenty historii Europy w XX wieku. 23 sierpnia upamiętnialiśmy fakt podpisania w 1939 r. przez ministra spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesława Mołotowa paktu z niemieckim ministrem spraw zagranicznych Joachimem Ribbentropem. Paktu, na mocy którego Europa Wschodnia miała zostać rozdzielona między dwa totalitarne reżimy. Wkrótce po jego zawarciu, 1 września 1939 r., Polska została zaatakowana przez Niemców; Związek Radziecki uczynił to samo 16 dni później.

Imperialistyczna mentalności Rosji nie wzmacnia, ale osłabia i powstrzymuje powstanie efektywnej gospodarki

Choć porównanie wydarzeń sprzed 75 lat do obecnej sytuacji na Ukrainie nasuwa się samo – europejscy liderzy są równie niezdolni do sprzeciwienia się agresji, brak zgody co do tego, jak reagować, co Rosja wykorzystuje przygotowując kolejne prowokacje – warto zwrócić uwagę na nieco mniej oczywisty, ekonomiczny wymiar konfliktu. Zarówno tego dzisiejszego, jak i tego z 1939 r.: imperializm ekonomiczny niezmiennie wydaje się na Kremlu w modzie.

Socjalistyczni imperialiści

Imperializm uważany był przez Lenina za „najwyższe stadium kapitalizmu". Definicję tę zaadaptował na potrzeby swoich poczytnych publikacji historyk stalinizmu Eric Hobsbawm. W ramach tej koncepcji służalcze państwa wasale miały za zadanie dostarczanie surowców „monopolistycznym, kapitalistycznym zrzeszeniom", które zdążyły wcześniej doprowadzić ich gospodarki na skraj bankructwa. Podbijając kolejne niecywilizowane tereny i przejmując ich bogactwa naturalne, monopolistyczni kapitaliści mogli nie tylko czerpać nieprzerwane korzyści finansowe, ale także utrwalać „ekonomiczny podział świata".

Spostrzeżenia Lenina były naturalnie osadzone w rzeczywistości, w jakiej przyszło mu żyć – czasach wyścigu o kolonie w Azji i Afryce, który był w jego oczach przejawem słabości kapitalizmu. Rzut oka na historię poprzedniego wieku pokazuje jednak, że – o ironio – to wszelkiej maści państwa socjalistyczne, od narodowych po komunistyczne, zdecydowanie bardziej entuzjastycznie praktykowały imperializm ekonomiczny. Hitler wzbogacił go nawet o element rasistowski, tworząc pojęcie Lebensraum – przestrzeni życiowej, z której „wyższe" rasy, mające zapotrzebowanie na miejsce i surowce, mogły się pozbyć ras „niższych".

Komunistyczne kolonie

Wraz z zakończeniem I wojny światowej kraje kapitalistyczne zaczęły się powoli pozbywać swoich kolonii. Wyraźnie zawiedzione kolonializmem kontynuowały politykę dekolonizacji także po II wojnie światowej, dzięki czemu doświadczyły zresztą imponującej poprawy wydajności i wzrostu gospodarczego.

W przeciwieństwie do nich państwa bloku socjalistycznego musiały nadal dostosowywać się do opartej na sieci krajów satelitów wizji politycznej Moskwy. Potrzeba budowania komunizmu oraz podtrzymywania wizerunku wielkiej i potężnej ojczyzny oznaczały konieczność dalszej eksploatacji kolonii, bez względu na konsekwencje dla rdzennej ludności. Boleśnie przekonała się o tym w latach 30. Ukraina, kiedy to podczas Wielkiego Głodu miliony osób zostało zgładzonych, żeby miasta na terenie Rosji mogły zostać zaopatrzone w zboża.

Putin i ekonomia

Podobny brak zrozumienia podstawowych zasad działania ekonomii wydaje się podstawą polityki rosyjskiej zarówno w czasach paktu Ribbentrop-Mołotow, jak i dziś. Polityka ta to nic innego jak imperializm w najczystszej formie.

Prezydent Władimir Putin niejednokrotnie udowodnił nie tylko to, że na ekonomii się nie zna, ale również to, że kompletnie go ona nie interesuje. Ewidentnie woli poświęcać czas i energię na zwalczanie oznak jakiegokolwiek sprzeciwu, przerabianie rosyjskiego społeczeństwa na swoją – bardziej konserwatywną – modłę i podsycanie w jego szeregach poczucia narodowej dumy.

Ta obojętność wobec zasad ekonomii każe mu opierać swoją politykę na wielkich projektach w stylu igrzysk olimpijskich w Soczi, które to mają w zamierzeniu „stymulować" rosyjską ekonomię. Co więcej, Putin wydaje się gotów do użycia wojny jako narzędzia stymulacji ekonomicznej (John Maynard Keynes i Paul Krugman mogą być dumni). Każde spowolnienie ekonomiczne rosyjskiej gospodarki w ostatnich 15 latach skutkowało nową ofensywą. To może być dla jej sąsiadów jasne ostrzeżenie, że nie ma nic bardziej niebezpiecznego od opieszałego rosyjskiego niedźwiedzia.

Kij i marchewka

Jedyną zasadą na polu ekonomii, jaką Putin niezmiennie zdaje się wyznawać, jest konieczność rozszerzania rosyjskich rynków zbytu – nieważne, czy po dobroci, podstępem czy siłą. Forsowanie idei Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej jest doskonałym przykładem taktyki marchewki: próbą rozszerzenia obszaru ekonomicznej i prawnej dominacji Rosji, a także wykorzystania korzystniejszego klimatu biznesowego w Kazachstanie bez konieczności wprowadzania zmian prowadzących do lepszego klimatu dla biznesu w Rosji.

Przykładem taktyki kija jest z kolei polityka Kremla względem ościennych, słabych państw, które mogą być manipulowane i zastraszane celem uzyskania korzyści ekonomicznych. Dotyczy to jednak państw mniejszych od Ukrainy, która początkowo do uczestnictwa w Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej nakłoniona została po dobroci. Dopiero kiedy protesty na Majdanie zmusiły prezydenta Janukowycza do ucieczki z kraju, stało się jasne, że mówienie o wytoczeniu wszystkich dział przeciwko Ukrainie przestanie być jedynie przenośnią.

Nie ma też najprawdopodobniej lepszego przykładu na imperialistyczne zapędy Rosji względem Ukrainy niż niedawny „konwój z pomocą humanitarną". Wracając na terytorium Rosji, najprawdopodobniej splądrował on ukraińskie fabryki i przetransportował zagrabiony sprzęt na terytorium Rosji.

Związek Radziecki plądrował Europę Wschodnią po II wojnie światowej w sposób bezrefleksyjny. Również i dziś Kreml nie wydaje się spędzać długich godzin na roztrząsaniu tajników i zawiłości ideologii imperialistycznej.

Czego potrzebuje Rosja

Jak na ironię, Rosja – będąca w posiadaniu największych złóż surowców naturalnych na świecie – jest ostatnim krajem, który imperialistycznej polityki ekonomicznej faktycznie potrzebuje. Na jej terenie znajduje się aż 20 proc. wszystkich lasów świata, a do tego jest czołowym producentem ropy, gazu i surowców przemysłowych.

Co więcej, imperializm ekonomiczny nie sprawdził się już wielokrotnie zarówno w wykonaniu państw socjalistycznych, jak i kapitalistycznych. I nie ma wątpliwości co do tego, że jest bez szans na sprawdzenie się w przyszłości.

Trwanie w imperialistycznej mentalności Rosji nie wzmacnia, ale osłabia, powstrzymuje ją przed staniem się w pełni funkcjonalną, efektywną gospodarką, oraz opóźnia rozwój instytucji ekonomicznych i politycznych niezbędnych do podtrzymywania trwałego wzrostu.