Nie szastaliśmy pieniędzmi

"Rz": Leszek Balcerowicz mówił wywiadzie dla „Rzeczpospolitej" o groźbie wytracania prędkości przez polską gospodarkę. Zarzuca rządowi brak wizji i długofalowej strategii rozwoju w sytuacji starzenia się społeczeństwa, spadku tempa wzrostu efektywności, czy zbyt małej skali inwestycji prywatnych. Czy to trafna diagnoza?

Nie mogę zgodzić się z oceną, że brakuje nam wizji. Jest choćby strategia „Polska 2030" ministra Michała Boniego. Pokazuje wyzwania demograficzne, edukacyjne, zwraca uwagę na konieczność zwiększania innowacyjności gospodarki.

To tylko praca studialna.

Ale pokazuje, że mamy świadomość nowych zagrożeń. Jednak w ciągu ostatnich lat rząd przede wszystkim musiał walczyć z kryzysem i trzymać finanse w ryzach. Skupiał się więc na doraźnych sprawach. W związku z tym nie doczekaliśmy się gruntownych reform rynku pracy, systemu finansów publicznych, opieki zdrowotnej, sądownictwa gospodarczego, czy przepisów ułatwiających przedsiębiorczość. W poprzedniej kadencji rząd reformował za wolno. Ale teraz wyraźnie przyspieszył. Może o tym świadczyć decyzja o wydłużeniu i zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn.

Robimy to jako jedni z ostatnich w Europie.

Ale robimy, a to decyzja bardzo kosztowna politycznie.

Trudno pojąć, dlaczego rząd jest w stanie zdobyć się na tak trudną politycznie decyzję, a w tym samym czasie nie radzi sobie z praktycznie bezkosztowymi działaniami, np. ułatwianiem życia przedsiębiorcom czy deregulacją, które wręcz cieszą się poparciem.

Niektóre pomysły deregulacyjne niosą ujemne krótkookresowe skutki budżetowe, co w obecnej sytuacji mogłoby prowadzić do wzrostu deficytu. A my musimy obniżać deficyt i dług publiczny. Ale przyznaję, że to wielka niewykorzystana szansa i w tym zakresie rząd nadal ma wiele do zrobienia. Weźmy choćby pozwolenia na budowę czy uproszczenia podatkowe. Mówi się o nich od dawna. Z pewnymi sprawami nie radzimy sobie od lat i to nie tylko problem obecnego rządu. Przed dekadą mieliśmy komisję ds. odbiurokratyzowania państwa, potem była komisja „Przyjazne Państwo" Palikota, prace zespołu posła Szejnfelda. Wiele rzeczy zrobiono, ale wciąż na tym polu nie widać przełomu.

Być może wynika to także z tego, że Ministerstwo Gospodarki cieszyło się w rządzie specjalną autonomią, co wynikało z układu koalicyjnego. W innej konfiguracji może prace toczyłyby się szybciej, ale koalicja wymaga kompromisów. Faktem też były duże różnice poglądów między Jackiem Rostowskim a Waldemarem Pawlakiem. Minister finansów ma z reguły ostatnie słowo, a uniknięcie przez Polskę recesji na pewno wzmocniło jego pozycję w oczach premiera.

Czy w PO rośnie podział na zwolenników i przeciwników radykalnych reform?

Taki podział zarysował się przed ostatnimi wyborami. Część  środowiska Platformy była zniecierpliwiona brakiem reform. Inni mówili: nie sztuka zrobić reformy i przegrać wybory. Ci drudzy powołują się na losy rządu Jerzego Buzka czy rządu SLD po reformach Hausnera. Ale być może przyczyny upadku tych gabinetów były inne. Są badania, m.in. przeprowadzone przez MFW, które wskazują, że w większości przypadków rządy reformatorskie utrzymują władzę. Standardowym przykładem jest Łotwa, gdzie przeprowadzono wręcz drakońską kurację.

Premier Tusk nigdy nie był entuzjastą reform. „Niektórzy podpowiadali mi (...): stań na stosie, podłóż zapałkę i zrób jakąś bolesną reformę, że wszystkim pójdzie w pięty. To nie jest polityka. Polityka polega na tym, by przeprowadzić to, co trzeba, ale przy akceptacji społecznej" – to jego słowa. I jeszcze te słynne o polityce „ciepłej wody w kranie".

Premier skupia na sobie największą odpowiedzialność. To on odpowiada zarówno za reformy, jak i za przegraną w wyborach. Musi więc zawsze rozważać wszystkie za i przeciw. Jednak po ostatnich wyborach Donald Tusk się zmobilizował i idzie mocno do przodu. W tej kadencji jest zdeterminowany reformować gospodarkę. Podnieśliśmy wiek emerytalny, ograniczyliśmy przywileje emerytalne, m.in. mundurówki. W planach mamy objęcie rolników podatkiem dochodowym, zmianę systemu emerytur rolniczych i górniczych, reformę Karty Nauczyciela. Prowadzimy działania deregulacyjne. To są wszystko rzeczy, do których zachęcali eksperci.

Zmiany mogą zablokować związkowcy. Grożą wielką falą strajków już w lutym.

Nie cofną zmian. Są one niezbędne, choćby w związku z wyzwaniami, o których mówił prof. Balcerowicz. Tu nie ma alternatywy. Jestem rozczarowany postawą związków zawodowych. Mam wrażenie, że reprezentują głównie wąsko pojęte interesy pracowników dużych zakładów z udziałem Skarbu Państwa. A więc wcale nie tych najgorzej sytuowanych. Nie reprezentują interesów bezrobotnych, ani młodych ludzi wchodzących na rynek prac. Nie liczą się z wyzwaniami demograficznymi, nie biorą pod uwagę konieczności zwiększania konkurencyjności polskiej gospodarki. Niedobrze, że zyskują wsparcie PiS. Największa partia opozycyjna w dodatku zapowiada cofnięcie reform, np. wycofanie się z wydłużenia wieku emerytalnego. To byłby wielki błąd.

Czy opóźnienia w reformowaniu gospodarki nie spotęgowały spowolnienia gospodarczego w Polsce?

To efekt głównie czynników zewnętrznych. Nasz podstawowy partner handlowy, strefa euro, weszła w recesję. Zmniejsza się też skala inwestycji publicznych finansowanych ze środków Unii Europejskiej, wygasł efekt inwestycji związanych z Euro 2012. Niestety, do spowolnienia przyczyniła się także nadmiernie restrykcyjna polityka pieniężna. W ubiegłym roku Rada Polityki Pieniężnej powinna bardziej zdecydowanie obniżać stopy procentowe.

Skąd takie jastrzębie nastawienie?

Rada wpadła w pułapkę własnej retoryki. Wcześniej groziła, że podniesie stopy, i w maju 2012 roku to zrobiła, zapewne w obawie o utratę wiarygodności. To był poważny błąd. Już w lipcu mieliśmy prognozy wskazujące na zniżkowe tendencje, jeśli chodzi o inflację, a jednak Rada nie zdecydowała się na obniżkę, bo tym samym przyznałaby się do błędu. Zwlekała aż do listopada, a teraz działa bardzo wolno. To drugi poważny błąd. Już po raz drugi RPP wpędza gospodarkę w poważne spowolnienie gospodarcze. Podobnie było w 2001 roku.

A jednak Donald Tusk mówi, że ten rok nie będzie tak zły, jak sądzą pesymiści. Z kolei Jacek Rostowski przewiduje ożywienie w drugiej połowie roku. Pobożne życzenia? Chcą nam dodać otuchy?

Ale i ja tak uważam. W drugiej połowie roku strefa euro powinna powrócić na ścieżkę wzrostu. Poprawią się wskaźniki optymizmu konsumentów i inwestorów. To odblokuje proces inwestycji i zaciągania kredytów. Do akcji wkroczył wreszcie Europejski Bank Centralny, zapowiadając gotowość skupowania obligacji krajów zadłużonych. Dzięki temu mamy pewność, że żaden kraj w strefie euro nie zbankrutuje, poza Grecją, która już jest de facto bankrutem. To uspokoiło sytuację, przywróciło zaufanie na rynkach.

Poza tym wchodzą w życie rozwiązania instytucjonalne, które mają zapobiec kryzysom w przyszłości – pakt fiskalny, tzw. sześciopak, czy jednolity europejski nadzór bankowy. Dzięki temu nie ma już mowy o możliwym upadku wspólnej waluty.

Gdy wiemy, że nikomu nie grozi niewypłacalność, to można kupować obligacje tych państw, a skoro tak, to te państwa będą miały środku na rozwój. To mechanizm samospełniającej się nadziei, który zadziała w drugiej połowie tego roku.

Czy to już koniec kryzysu?

Na to wygląda. Kryzys trwa już cztery lata, głównie dlatego, że nie podejmowano wiarygodnych działań przywracających zaufanie na rynkach.  Poza tym poziom zadłużenia gospodarstw domowych i przedsiębiorstw był zbyt wysoki. Proces delewarowania ma zawsze skutki recesyjne. Przez ten czas nie było inwestycji modernizacyjnych. Teraz znów ruszą.

Trudno uwierzyć, że zachodnie gospodarki, obciążone wydatkami socjalnymi, wysokimi podatkami i sztywnymi przepisami pracy, ruszą nagle z kopyta.

Wiele krajów europejskich stanie przed koniecznością przebudowy modelu ekonomicznego i społecznego. Będą musiały odejść od zbyt hojnych wydatków socjalnych, zresztą już to robią. Proszę popatrzeć na reformy przeprowadzone w Hiszpanii, we Włoszech, w Grecji czy Wielkiej Brytanii. Ten kierunek reform jest nieunikniony, także we Francji, gdzie prezydent Hollande poczynił wiele nierealistycznych obietnic, z których będzie się stopniowo wycofywać.

W ubiegłym roku dług publiczny, po latach wzrostu, spadł o jeden punkt procentowy w relacji do PKB. Czy Leszek Balcerowicz może już zdjąć swój zegar w centrum Warszawy?

Udało się odwrócić tendencję wzrostową długu kosztem oszczędności, m.in. zamrożenia wynagrodzeń w sferze budżetowej przez trzy lata. Obecnie polska gospodarka cieszy się zaufaniem, więc koszt obsługi zobowiązań spadł i obecny poziom długu nie jest groźny. Ale nie możemy teraz odpuścić. Nie mamy pola manewru, dalej trzeba ograniczać deficyt i dług. Licznik Balcerowicza w tym nie przeszkadza.

Trzeba ostro ciąć deficyt, bo w 2009 roku sobie z nim pofolgowaliśmy. Teraz za to płacimy.

Ale to był właśnie sposób walki z kryzysem. To jest tajemnica zielonej wyspy – wysokie wydatki publiczne. Nie było to jednak szastanie pieniędzmi na prawo i lewo, trafiały one na inwestycje. Skoczyło nam zadłużenie, ale uniknęliśmy recesji. I przeszliśmy kryzys suchą stopą.

Innym sposobem staje się większy interwencjonizm. Rząd rozpoczyna program Inwestycje Polskie, w którym jako zabezpieczenie wykorzysta aktywa spółek skarbu państwa. To kontrowersyjny pomysł.