Kawiarniane zabawy pisarzy

Balzak twierdził, że po filiżance kawy pomysły zaczynają maszerować jak bataliony wielkiej armii, wspomnienia powracają galopem, a kartkę zapełnia atrament. "Walka rozpoczyna się i kończy w strugach czarnej cieczy – pisał autor "Komedii ludzkiej" – tak jak na początku i na końcu bitwy jest zawsze władza".

Te słowa przytacza Noel Riley Fitch, autorka albumu "Najsłynniejsze kafejki literackie Europy". Publicystka zabiera czytelnika w podróż do historycznych lokali Starego Kontynentu. W książce nie wspomniano o Polsce. Jak wygląda dziś nasze kawiarniane życie literackie?

[srodtytul]Pojedynek z płaszczem [/srodtytul]

Po wojnie Warszawa mogła poszczycić się kilkoma lokalami, które kontynuowały tradycję Zodiaku czy Ziemiańskiej.

– Dzieliły się wedle orientacji salonowo -politycznej bywalców – wyjaśnia Jerzy Pomianowski, tłumacz i publicysta. – Tuwim chadzał do Kopciuszka w Alejach Jerozolimskich, Słonimskiego można było spotkać U Marca na placu Trzech Krzyży. Później lokal stał się modny wśród ubeków zwolnionych po odwilży i pan Antoni przeniósł się do PIW na Foksal.

Kawiarnię tę zamknięto z przyczyn politycznych po wakacjach 1968 r. Natomiast wizyty Słonimskiego w kawiarniach do dziś żyją w anegdocie. Janusz Głowacki zapamiętał, jak w szatni poeta bezskutecznie próbował narzucić na ramiona płaszcz. Ktoś dostrzegł tę niezręczną sytuację, podbiegł i pomógł panu Antoniemu. Słonimski uchylił kapelusza i rzekł: – Strasznie panu dziękuję. Proszę pamiętać: w pojedynku człowieka z płaszczem zawsze należy stawać po stronie człowieka.

Wciąż działa Czytelnik przy Wiejskiej 12, który Hłasko wspominał w listach słanych z emigracji. "Tu rozleniwiłem się" – pisał. Przychodzili tam Paweł Jasienica, Irena Szymańska i Gustaw Holoubek. W głębi sali swój stolik ma Tadeusz Konwicki, który pojawia się w samo południe, by zjeść obiad w towarzystwie Andrzeja Łapickiego. Czasem wpada Głowacki. Jak powiedział kiedyś Kazimierz Kutz, przyjaciel dramaturga: – Głowa został poczęty w kawiarni Czytelnika i do dziś tam przychodzi, żeby go przewijać.

– W kawiarni można spotkać Henryka Berezę, najwybitniejszego współczesnego krytyka literackiego – mówi Janusz Drzewucki, poeta i redaktor naczelny Czytelnika. – Do jego stolika dosiadają się czasem Jerzy Gruza i Filip Bajon. Gościnnie pojawiają się eseista Janusz Rudnicki z Hamburga czy Krzysztof Niewrzęda, prozaik i poeta mieszkający w Berlinie. Kawiarnia nie ma charakteru literackiego sanktuarium. Tu nie mówi się o książkach na kolanach.

[srodtytul]Menu a la Grass[/srodtytul]

Świetność warszawskiego SPATiF przypadła na lata 70. To wtedy Głowacki przyprowadził tam amerykańskiego korespondenta Johna Darntona, późniejszego zdobywcę Pulitzera. Podeszli do stolika Janusza Minkiewicza i Głowacki spytał, czy mogą się przysiąść.

– Powiedz temu Amerykaninowi – odparł satyryk – że skoro nie przyszedł w 1945 roku, to teraz niech sp...

Po 13 grudnia 1981 r. życie kawiarniane nie było już nikomu w głowie. – Z lat 80. pamiętam dość ponurą stołówkę w Domu Literatury i przygnębiającą podówczas Harendę, gdzie zachodził Himilsbach – przyznaje księgarz Tomasz Brzozowski. – Kawiarnia Czuły Barbarzyńca, którą stworzyłem, nawiązuje do świata Bohumila Hrabala. Pierwowzorem były "Wesela w domu", gdzie opisywał biesiady łączące konsumpcję trunków wyskokowych z debatami o sztuce. Zdawałem sobie sprawę, że do lat 90. środowisko pisarzy w Polsce pozostawało bezdomne. Wieczory autorskie odbywały się w muzeach i holach teatralnych zamienianych w literackie salony.

Do legendy lokali o literackich tradycjach, jak warszawska Ziemiańska czy krakowska Jama Michalikowa, odwołał się Maciej Kraiński, szef Turbota mieszczącego się w piwnicach Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku. Nazwa lokalu nawiązuje do tytułu powieści Güntera Grassa. W restauracji działa Teatr Gotowania – aktorzy czytają fragmenty dzieł noblisty traktujące o regionalnych potrawach, Kraiński opowiada o sekretach dań, a potem następuje ich degustacja. W takich imprezach brał udział autor "Blaszanego bębenka". Specjalnie dla pisarza Piotr Sutt odtworzył na perkusji dzieje Gdańska: imitował dźwięk carilionu, nazistowskie marsze, huk dział i turkot pociągów. Choć takie spotkania przyciągają wielu ludzi, restaurator uważa, że lokal nie spełnia pokładanych w nim nadziei.

– Liczyłem, że uda mi się stworzyć scenę autentycznych debat o sztuce, ale kto dziś przy stoliku mówi o wydawniczych nowościach? – zastanawia się Kraiński. – Krytyków zastąpili lobbyści, co sprawia, że temperatura dyskusji o sztuce pozostaje letnia.

[srodtytul]Epitafia z Prowincji [/srodtytul]

Na atmosferę kawiarni nie pozostaje bez wpływu tempo życia, o wiele szybsze niż dawniej. Artyści związani z Piwnicą pod Baranami spotykali się codziennie o stałej porze w krakowskiej kawiarni Kolorowa na Gołębiej.

– Potem przenieśli się do lokalu Vis a Vis na Rynku Głównym – mówi Piotr Ferster, dyrektor Piwnicy. – Trwało to do śmierci Piotra Skrzyneckiego. Teraz, po okresie zastoju, środowisko znów się zaktywizowało. Do Nowej Prowincji na Brackiej przychodzą poeci: Wisława Szymborska, Michał Rusinek, Ryszard Krynicki, Bronisław Maj i Adam Zagajewski.

– Rynek jest podzielony na dwie części – wyjaśnia Michał Rusinek. – Po jednej stronie klasycyści ze skłonnością do zabaw literackich – tam właśnie znajduje się Nowa Prowincja – a po drugiej poważna awangarda. Obie strefy oddziela niewidzialna linia, którą przekraczają tylko najodważniejsi.

Kilka lat temu głośno było o wieczorze poezji bokserskiej.

– Wiedząc, że Wisława Szymborska darzy namiętnością bokserów, czemu daje wyraz także w wierszach – "Muzo, nie być bokserem, to jest nie być wcale" – mówi Rusinek – stworzyliśmy tom wierszy zatytułowany "Sobie a guzom", sygnowany nazwiskiem pewnego znanego polskiego boksera. Na wszelki wypadek przemilczę jego nazwisko, bo – jak nas ostrzegał specjalista od prawa autorskiego – z prawnego punktu widzenia nic nam wprawdzie zrobić nie może, ale zawsze może nam przyłożyć.

Innym razem poeci napisali "Epitafia bywalców i nie-bywalców Nowej Prowincji". – Książka wydana została własnym sumptem w nakładzie odpowiadającym liczbie ewentualnych denatów – mówi Rusinek. – Ponieważ napisałem kilka piosenek dla Grzegorza Turnaua, artysta zrewanżował się następująco: "Zmarł Rusinek Michał/ co dostarczał mi chał./ A że chał tych wór miał/ został spadek. Turnau".

Z kolei Rusinek epitafium poświęcił Adamowi Zagajewskiemu i jego żonie: "Tu, z okrzykiem "padam!",/ padł i leży Adam./ Jak mi się wydaje,/ obok widzę Maję". Gościa z Irlandii pożegnała natomiast Wisława Szymborska: "Tutaj leży Seamus Heaney –/ nie uniknął śmierci sinej./ Zjadł coś w Znaku na przystawkę/ i osunął się na ławkę".