Sny różowe i dale sine

Rz: Prawie osiemset wierszy, wszystkie w pańskim tłumaczeniu, składa się na dwutomową antologię poezji serbskiej XX wieku. Rozmach przedsięwzięcia jest imponujący, tym bardziej że choć wcześniej tłumaczył pan serbskich poetów, myślałem, że to proza – serbska i chorwacka – znajduje się w centrum pańskich zainteresowań.

Grzegorz Łatuszyński: Bardzo ważne było dla mnie przetłumaczenie wydanej w Polsce w 1981 roku powieści Miloša Crnjanskiego „Wędrówki”, kluczowego dzieła XX-wiecznej literatury serbskiej.

Crnjanski to, jak wydaje się po lekturze pańskiej antologii, ulubiony pana poeta.

Tak. Jego „Wędrówki” też są szalenie poetyckie i wystarczyłoby je rozpisać na wersy, by wydrukować jako poemat. Crnjanski to poeta wyjątkowy, odcisnął swoje piętno na całym XX stuleciu. Ale w antologii przedstawiłem 155 poetów: od Miloša Crnjanskiego do Any Dumović, która zadebiutowała w 1999 roku. Pierwszy tom nazwałem „W cieniu wojen i totalizmów”, drugi – „Z pokolenia na pokolenie” z podtytułem „Panorama nowej poezji”.

Wielu poetów pokazuje pan w Polsce po raz pierwszy, inni jednak byli już tłumaczeni. Dlaczego nie skorzystał pan z wcześniejszych przekładów?

Wiele z nich robionych było z tzw. rybek. Autorami bywali niekiedy bardzo wybitni twórcy: Broniewski, Ważyk, Pollakówna, Wirpsza. Ale rybka jest rybką; nie znając oryginalnego wiersza, można zrobić tylko jedno – postarać się napisać nowy, możliwie jak najlepszy, wiersz z oryginałem mający niewiele wspólnego. Albo zgoła nic.

Czy nie miał pan trudności z przynależnością narodowościową poszczególnych twórców?

I to ogromne. Przecież częstokroć serbscy poeci drukowali swoje utwory w Zagrzebiu, a chorwaccy w Belgradzie, gdyż ważniejsze były dla nich znaki ducha niż krwi. Języki: serbski, chorwacki i bośniacki, są bardzo bliskie. Różni je trochę składnia, trochę leksyka, no i pisownia: Chorwaci piszą łacinką, Serbowie cyrylicą, ale to też nie było konsekwentne, bo część serbskich poetów uważając, że cyrylica odcina ich od świata, żądała druku swych utworów alfabetem łacińskim. W Bośni w ogóle tym się nie przejmowano i na równi funkcjonowały obie pisownie. W Czarnogórze podobnie. Przez lata istnienia Jugosławii przenikały się nie tylko kultury i literatury, w dużym stopniu wymieszali się także ludzie. Dzieci z mieszanych małżeństw nie bardzo wiedziały, czy są Serbami, Chorwatami lub Bośniakami, najłatwiej więc było im określać się jako Jugosłowianie. I właśnie w okresie, zdawałoby się, samoistnego dookreślania się narodowego Tito popełnił fatalny błąd, odgórnie zarządzając powstanie jugosłowiańskiej nacji. To był 1966 rok. Nagle Chorwaci poczuli się zagrożeni i bardzo ostro zaczęli się odcinać – językowo i narodowo – od reszty społeczności tamtego kraju. Tak doszło do pierwszego poważnego kryzysu politycznego w powojennej Jugosławii, a chorwaccy separatyści zostali potraktowani bardzo surowo. Serbowie też przypomnieli sobie o swoim języku serbskim, a nie serbochorwackim, i to doprowadziło do zerwania unii językowej istniejącej od ponad 100 lat, od czasów Vuka Karadžicia i Ljudevita Gaja. Co się stało potem – wiadomo. Za życia Ivo Andricia problem tożsamości narodowej był przynajmniej oficjalnie drugorzędny. Nie wiem, czy dla niego samego istotny. Ale kto dziś odpowie, kim naprawdę był Ivo Andrić? Z pochodzenia Chorwat, katolik, debiutował w Zagrzebiu, tworzył i żył przez znaczną część życia w Belgradzie, urodzony w Bośni, o Bośni – tej muzułmańskiej, tureckiej – pisał. Czy był zatem twórcą serbskim, chorwackim czy bośniackim? Borislav Pekić zażartował kiedyś: „A kto to jest ten Andrić? Średniej rangi pisarz turecki”.

Podobno pracuje pan obecnie nad kolejną antologią, tym razem XX-wiecznej poezji chorwackiej. Czy będzie to dzieło tych samych rozmiarów?

Nie mówię „nie”, jak praca mnie wciągnie, to wszystko może się zdarzyć. Choć uważam swoją przygodę z poezją serbską za wyjątkową, bo to poezja fascynująca. Obecne zainteresowanie nią w świecie, ukazywanie się wyborów tej poezji w wielu krajach wskazuje, że nie jestem w swej ocenie odosobniony.

Przyczyny tego zainteresowania mogą być jednak zgoła nieliterackie.Oczywiście, zaciekawienie Serbią, jak i innymi państwami powstałymi po rozpadzie Jugosławii, jest w jakiejś mierze wynikiem wojen bałkańskich. Ale poezja serbska jest wyśmienita, a nam powinna być bliska, bo los Serbów w XX wieku nie oszczędzał, tak jak i nas.

W pańskiej antologii znajdujemy poetyckie „Listy”: „do Zbigniewa Herberta”, „do Pana Cogito”, „do Czesława Miłosza”, wielokrotnie przywoływany jest Tadeusz Różewicz...

Trafił nam się bardzo dobry tłumacz Petar Vujicić, który jeszcze w latach 70. wydał bardzo ciekawą antologię polskiej poezji. On skończył mniej więcej na pokoleniu Grochowiaka i „Współczesności”, a jego pracę kontynuuje moja była studentka Biserka Rajčić, bardzo utalentowana i szalenie aktywna w popularyzowaniu wszystkiego, co polskie.

A jak to wygląda z drugiej strony – czy polscy poeci czytają swych serbskich kolegów?

Nie bardzo mieli co czytać. Ale byli znani, np. Miodrag Pavlović, Stevan Raićković czy Vasko Popa.

W trakcie lektury serbskich wierszy zaskoczyło mnie, jak niewiele z nich odnosiło się wprost do wydarzeń politycznych i ostatnich wojen bałkańskich.

Dla mnie było to też zaskoczeniem. Także to, że te krwawe wojny z lat 90. nie przerwały międzynarodowych festiwali poetyckich regularnie od lat odbywających się w Serbii i Bośni. To chyba pochodna tego, jak traktowana jest tam literatura. Dla nich to jedna z najważniejszych spraw społecznych, a przy tym legitymacja narodowa. Oczywiście dyktatorskie rządy Slobodana Miloszevicia w Serbii sprzyjały ożywieniu nacjonalistycznego nurtu w poezji, który jednak nie pozostawił po sobie trwałych wartości artystycznych. Tak że nie uwzględniałem go w swojej książce.

Tym sposobem nie znalazłem w pana antologii wierszy, było nie było, poety Radovana Karadzicia.

W tym poecie, ale przecież i lekarzu, psychiatrze, który – zdawałoby się – powinien być człowiekiem wrażliwym i humanistą, odezwały się instynkty wodzowskie ujawnione w czasie konfliktów narodowościowych w Jugosławii, a szczególnie w Bośni. Odrzucił wtedy pióro, wybierając pistolet. To on wraz z generałem Ratko Mladiciem organizował czystki etniczne i jest za nie odpowiedzialny. Zdaję sobie sprawę, że jego wiersze – skądinąd nadreprezentowane w wydanej w Rosji wielotomowej antologii poezji serbskiej – mogłyby być dla polskiego czytelnika pewną ciekawostką, ale właściwym dla nich miejscem byłby wybór twórczości zbrodniarzy wojennych.

Nie do przeoczenia są natomiast w pańskiej antologii wiersze dotykające problemu Kosowa. Czym jest dla Serbów Kosowe Pole i Kosowo? Tym, czym dla nas Gniezno?

Kosowe Pole jest miejscem serbskiej klęski w wielkiej bitwie z Turkami. A Kosowo to rzeczywiście kolebka serbskiej państwowości, serbskiej kultury i miejsce ważne z powodów religijnych. To tam usytuowanych jest najwięcej średniowiecznych serbskich klasztorów. Z drugiej strony, gdy podczas inwazji tureckiej Kosowo zostało Serbii odebrane, otrzymała ona od cesarstwa austriackiego Vojvodinę, tak zwaną Nową Serbię w granicach austriackich. Miała ona spełniać taką samą rolę jak Krajiny – osady o organizacji wojskowej na rubieżach chorwackich. Austriacy chcieli w ten sposób uczynić z przesiedleńców serbskich strefę buforową. Miloszević tymczasem chciał stworzyć Wielką Serbię, chciał scalić naród serbski żyjący nie tylko w Serbii właściwej, ale także w Kosowie, w Czarnogórze, na ziemiach bośniackiej i chorwackiej. I wdał się w awanturę, jaką my moglibyśmy wywołać, chcąc dziś odebrać Wilno, Lwów i całe Kresy Wschodnie, zachowując równocześnie Wrocław i Szczecin.

Gdy czytam np. wiersz Slobodana Rakiticia z 1986 roku „Kosowe Pole” ze słowami: „Wyjdź na to pole/ i wypowiadaj słowa stare i nowe,/ które nigdzie się jeszcze/ nie spotkały./ Wyjdź na to pole,/ gdyż z dalekiej drogi/ wracasz do swojego domu”, wiem, że Serbowie z utratą Kosowa pogodzić się nie mogą.