Szczęśliwy wędrowiec

„Kim jest Weinberg?" – pytała kilka miesięcy temu Eleonore Büning na łamach „Frankfurter Allgemeine Zeitung".

– „Jak to możliwe, że kompozytor, który stworzył ponad 500 dzieł i którego muzyczni koledzy w Moskwie wymieniali jednym tchem z Szostakowiczem i Prokofiewem, mógł tak kompletnie zniknąć z pola widzenia?". Te same pytania możemy zadawać i my, bo choć Mieczysław Weinberg zawsze Warszawę nosił w sercu, jego muzyka dopiero teraz, i to nadal zbyt rzadko, zaczyna być w Polsce grywana.

Dorobek twórcy urodzonego w Warszawie, ale przez większą część życia mieszkającego w Moskwie, jest rzeczywiście imponujący: 26 symfonii, cztery sinfonietty, 17 kwartetów smyczkowych, mnóstwo innych utworów kameralnych i pieśni oraz – jakby jeszcze było mało – siedem oper i trzy balety. Może właśnie owa niezwykła obfitość dla wielu stała się podejrzana? Kompozytor tworzący z taką łatwością nie wydaje się godzien głębszego zainteresowania. Weinberga na dodatek traktowaliśmy jako przedstawiciela konserwatywnej, mało ciekawej muzyki Związku Radzieckiego. Uważano, że tworzył pod wpływem Prokofiewa i Szostakowicza, nie wprowadził natomiast muzyki rosyjskiej na nowe tory, tak jak uczynili to młodsi od niego: Gubajdulina czy Schnittke.

Na zachód od Polski informacje o nim zaś w ogóle nie docierały. Zadbała o to komunistyczna władza kontrolująca artystów i stosująca wobec nich zestaw wyróżnień i kar. Mieczysław Weinberg bywał czasem nagradzany i honorowany w Związku Sowieckim, natomiast nie pozwalano mu na wyjazdy w świat i promowanie własnych utworów.

Z Kiszyniowa do Warszawy

Może gdyby sam bardziej zabiegał o uznanie, gdyby wyemigrował na zachód Europy lub do Izraela, dziś stałby się ogólnie poważanym klasykiem XX wieku. On jednak zadowolił się tym, co osiągnął, bo najważniejsze było jedno: jako jedyny z rodziny Weinbergów przeżył Holokaust. W jego los zostały zaś wpisane ucieczki przed śmiercią i groźby represji, więc nawet drobne sukcesy cieszyły go w dwójnasób.

Mieczysław Weinberg urodził się w 1919 r. w Warszawie, do której pięć lat wcześniej przyjechał jego ojciec. On też miał szczęście, pochodził z Kiszyniowa, z którego wyjechał w początkach XX w., wkrótce po wyjeździe rodzina padła ofiarą żydowskich pogromów w rosyjskiej wówczas Besarabii. Szmuel Weinberg był muzykiem, w Warszawie zatrudnił się w żydowskim teatrze. Syn odziedziczył więc po nim talent, a objawił go wcześnie – jako pianista zadebiutował w wieku dziesięciu lat. W warszawskim konserwatorium uczył się u słynnego pedagoga Józefa Turczyńskiego, który szczycił się, że miał dwóch wybitnych uczniów: Witolda Małcużyńskiego (późniejszy pianista światowej sławy) i Mieczysława Weinberga.

On też chciał zostać wirtuozem fortepianu. Kiedy pod koniec lat 30. odwiedził Warszawę mieszkający w USA legendarny Józef Hofmann, Weinberg został mu przedstawiony. Tak wysoko ocenił umiejętności młodego studenta, że zaproponował mu dalszą naukę u siebie w filadelfijskim Curtis Institute. Mieczysław nie zdołał jednak wyruszyć w podróż, bo wybuchła wojna.

Ucieczka na wschód

Wieczorem 6 września 1939 r. wrócił z Adrii, gdzie grał w orkiestrze, do domu (Weinbergowie mieszkali w Warszawie przy ul. Żelaznej) i, jak się potem okazało, po raz ostatni widział się z rodzicami. Rano – tak jak tysiące mężczyzn – usłuchał rozkazu wojskowych władz i wyruszył na wschód, w pierwszą, ale nie ostatnią wędrówkę. Pierwszy etap tułaczki zakończył w Mińsku, gdzie życie wówczas płynęło zadziwiająco spokojnie. Rozpoczął studia kompozytorskie w tamtejszym konserwatorium, pracował jako pianista, tworzył pierwsze utwory. Koncert dyplomowy, na którym wykonano jego „Poemat symfoniczny", odbył się w Filharmonii w Mińsku 21 czerwca 1941 r. Następnego dnia o świcie hitlerowskie wojska przekroczyły granicę Związku Radzieckiego i Weinberg znów musiał uciekać.

Kolejna wędrówka zakończyła się po czterech tysiącach kilometrów, w Taszkiencie. Był uciekinierem bez prawa legalnego pobytu w tym mieście, a jednak los po raz kolejny uśmiechnął się do niego. Dostał pracę korepetytora-pianisty w miejscowej operze, poznał wielu kompozytorów, którzy także znaleźli schronienie w Taszkiencie. Oni zaś docenili jego talent, a jeden z nich, Jurij Lewitin, posłał Szostakowiczowi partyturę I Symfonii Weinberga. Słynny twórca tak wysoko ocenił ten utwór, że dla młodszego i nieznanego mu osobiście kolegi wystarał się o pozwolenie na stały pobyt w Moskwie.

Azyl w Moskwie

W stolicy Związku Radzieckiego Weinberg spędził resztę długiego życia (zmarł w 1996 r.). Można by powiedzieć, że znalazł swoje miejsce, ale nie zawsze było ono dla niego łaskawe. Uniknął śmierci w getcie lub w obozie koncentracyjnym, ale szybko pojął, że antysemityzm nie jest wpisany wyłącznie w ideologię nazistowską. Ofiarą czystek, które Stalin rozpętał pod koniec lat 40., padł ojciec jego pierwszej żony Solomon Michoels – słynny żydowski aktor zamordowany w tajemniczych okolicznościach w 1948 r. na ulicy w Mińsku. Z kolei jeden z wujów żony był w grupie lekarzy kremlowskich aresztowanych na rozkaz Stalina, gdy ten postanowił rozprawić się z inteligencją żydowskiego pochodzenia. Sam Weinberg także nie uniknął więzienia, agenci NKWD przyszli po niego na początku 1953 r. Po śmierci Stalina odzyskał jednak wolność.

Śmierci teścia poświęcił „Sinfoniettę" skomponowaną w 1948 r. Oficjalnie miała opiewać przyjaźń narodów radzieckich, ale kompozytor opatrzył ją cytatem z tekstu Michoelsa o żydowskiej piosence wędrującej przez kołchozowe pola. W wersji drukowanej tekst ten zniknął, a Weinberg znalazł się w tym czasie wśród twórców oskarżonych o muzyczny formalizm, w doborowym zresztą towarzystwie, obok Szostakowicza i Prokofiewa.

Dymitr Szostakowicz odegrał szczególną rolę w życiu uchodźcy z Warszawy. Kiedy Weinberg został uwięziony, napisał w jego obronie list do Berii, został też prawnym opiekunem jego córki, gdyż żona obawiała się, że też będzie aresztowana, a wówczas dziecko umieszczono by w sierocińcu. Po wyjściu Weinberga na wolność dokument o zobowiązaniach opiekuńczych spalili z radością podczas wspólnej kolacji.

Weinberg też stawał niejednokrotnie w obronie Szostakowicza, choćby w 1954 r., gdy Związek Kompozytorów Radzieckich zorganizował publiczną krytyczną dyskusję nad jego X Symfonią. Kiedy zaś dziesięć lat później pojawiła się szansa przywrócenia do życia opery „Lady Makbet mceńskiego powiatu", skazanej na niebyt w latach 30. z rozkazu Stalina, Weinberg odegrał ją z jej autorem na cztery ręce przed komisją mającą ocenić dzieło. Brał też udział w prezentacjach innych jego utworów. Szostakowicz z kolei w 1975 r. – już wówczas bardzo chory – uczestniczył w próbach opery Weinberga „Madonna i żołnierz", napisał też o niej obszerny szkic opublikowany na łamach „Prawdy". To także Szostakowicz namówił go, by z powieści o Auschwitz polskiej pisarki Zofii Posmysz zrobić libretto – i tak powstała operowa „Pasażerka".

Żydowskie motywy

Znacznie ciekawsze są jednak wzajemne związki muzyczne. Weinberg pozostawał pod wpływem Szostakowicza, jest to dostrzegalne nie tylko dla badaczy jego twórczości, ale i dla wnikliwych słuchaczy. On sam tego nie ukrywał: „Chociaż nigdy nie pobierałem u niego lekcji – powiedział kiedyś – zaliczam się do wychowanków Szostakowicza". Ale inspiracja szła i w drugą stronę. Dzięki Weinbergowi przyjaciel odkrywał muzykę żydowską, co zaowocowało choćby cyklem pieśni „Z żydowskiej poezji ludowej". W 1962 r. obaj skomponowali utwory o podobnej tematyce: Szostakowicz XIII Symfonię z tekstami Eugeniusza Jewtuszenki o tragedii Żydów zamordowanych w czasie wojny w podkijowskim wąwozie Babi Jar, Weinberg zaś VI Symfonię poświęconą pamięci żydowskich dzieci, ofiar wojny. Jego przyjaciel, wysłuchawszy tego utworu, powiedział zresztą, iż sam mógłby się pod nim podpisać.

W ukończonej na początku lat 60. VI Symfonii na chór chłopięcy i orkiestrę można odnaleźć wszystkie cechy stylu Weinberga. Jest pierwszą z cyklu jego dziel symfonicznych, w których wprowadził on partie wokalne, wykorzystując teksty Lwa Kwitki, Szmuela Gałkina i Michaiła Łukonina. Część pierwsza, wyłącznie instrumentalna, ma charakter medytacyjny, dopiero w kolejnych muzyka nabiera dramatyzmu. Typowe dla Weinberga jest to, że choć często posługiwał się on wielką orkiestrą, to używał jej w sposób kameralny, angażując poszczególne instrumenty. Często współbrzmią one ze sobą w nietypowych zestawieniach (czelesta z mandoliną). I kiedy już słuchacz przywykł do swoistego minimalizmu Weinberga, kompozytor zaskakuje potężnym brzmieniem całej orkiestry. Wrażenie jest wówczas olśniewające. Niewielu twórców XX-wiecznej muzyki potrafi przekazać taką skalę emocji: od zimnego chłodu po nieokiełznany wybuch.

Mołdawska rapsodia

W programie tegorocznego festiwalu Probaltica jest ponadto „Rapsodia na tematy mołdawskie", skomponowana w 1949 r., a więc w okresie, gdy Weinberg jako formalista znalazł się na indeksie. Postanowił wówczas „odkupić" swe winy utworami odwołującymi się do folkloru. Brzmienia mołdawskie były mu szczególnie bliskie, bo z tych terenów pochodzili jego przodkowie, silne są też w tym folklorze odwołania do muzyki żydowskiej. Do jej motywów sięgał Weinberg wielokrotnie, począwszy od cyklu przejmujących „Żydowskich pieśni", powstałych jeszcze w czasie II wojny światowej. Błyskotliwa rapsodia pokazuje też, ze był prawdziwym mistrzem orkiestracji, jego muzyka mieni się kolorami i brzmieniami.

Trzecim utworem, który usłyszymy na festiwalu, jest koncert skrzypcowy z 1959 r. dedykowany rosyjskiemu wirtuozowi Leonidowi Koganowi. To utwór klasyczny w formie, trzyczęściowy: te skrajne są dynamiczne, środkowa ma charakter medytacyjny, w całym zaś utworze symfonicznie potraktowana orkiestra prowadzi dialog z partią skrzypiec wymagającą dużej wirtuozerii. „Jestem pod urokiem koncertu skrzypcowego Weinberga, który cudownie zagrał skrzypek-komunista Leonid Kogan – zapisał w swym dzienniku Szostakowicz. – To dzieło najprzedniejsze w rzeczywistym znaczeniu tego słowa".