Proste zdjęcia fascynują

Trwa festiwal Jerzego Lewczyńskiego. Do niedawna znany jedynie specjalistom w dziedzinie XX-wiecznej fotografii, w zeszłym roku doczekał się szeroko komentowanej retrospektywy w Gliwicach i Krakowie. Ukazują się opasłe albumy („Pamięć obrazu"), kuratorskie wybory z olbrzymiego archiwum („Informent" czy „Fotografie pisane"), nawet popularne wspomnienia („Jerzozwierz" Olgi Ptak). Właśnie została otwarta wystawa w warszawskiej Galerii Asymetria „BHP, historia pewnej wyobraźni".

Zobacz galerię zdjęć

Liczy się archiwum

Przez dziesięciolecia był dla świata sztuki kłopotem. Wymyka się klasyfikacjom i stylom. Fotograf, dla którego najważniejsze nie jest fotografowanie, ale kolekcjonowanie: zdjęć, historii, archiwów. Spadkobierca przedwojennej awangardy, który zapowiedział najnowsze kierunki  II połowy XX wieku, z konceptualizmem włącznie.

Miał wrażliwość, która zupełnie nie pasowała do nastrojów epoki. Gdy w Polsce lat 60. i 70. królował reportaż, on jako inżynier w delegacji beznamiętnie dokumentował polską prowincję, z chłodną ironią obserwował, jak oficjalna propaganda zderza się z rzeczywistością. Kiedy w świecie sztuki trwa nieustanny pościg za nowością, on formułuje projekt „archeologii fotografii". Osiągnął kilka spektakularnych sukcesów jako historyk. Odkrył i opisał twórczość wybitnego, lecz zapomnianego XIX-wiecznego fotografa Wilhelma von Blandowskiego, uratował przed zniszczeniem archiwum Feliksa Łukowskiego spod Zamościa, który dokumentował życie tamtejszych wsi w latach 40. XX wieku.

Rejestrował rzeczy uważane do tej pory za skrajnie niefotograficzne: numerki z szatni, zdarte murale, kalkę maszynową już tak zużytą, że nie można rozpoznać ani jednego słowa. Poeta zwyczajności.

A jednak po latach wiele pomysłów Jerzego Lewczyńskiego wraca we współczesnej praktyce fotograficznej. Artystę z Gliwic nie interesowała sama fotografia, ale pomysł na nią, nie zdjęcie samo w sobie, ale historia, która się w nim kryje. Nie autorska odbitka, ale amatorskie archiwum. W 1977 roku pokazał wystawę, na którą składały się wyłącznie negatywy znalezione na strychu.

– Lewczyński jest fascynujący, bo ma współczesny stosunek do obrazu, nie jest niewolnikiem oryginału. Tak samo traktuje zdjęcie swojego autorstwa jak znalezione – mówi Rafał Lewandowski, kurator z Asymetrii. – Już podczas przełomowej dla współczesnej fotografii polskiej wystawy „Pokaz zamknięty" w Gliwicach w 1959 roku pokazał swoje prace, ale też zdjęcia po prostu przefotografowane. To prekursor strategii wykorzystania fotografii w dobie Internetu.

Chałtura w Azotach

Koniec lat 50. Lewczyński pracuje jako inżynier w Biurach Projektów Przemysłu Chemicznego w Gliwicach. Fotografuje amatorsko, po godzinach. Techniki i estetyki uczy się od śląskich fotografów.

Nigdy nie skończy żadnej artystycznej szkoły. Jest zagubionym na prowincji w szarych latach 50. spóźnionym synem awangardy. Pisze manifesty, programy, chętnie powołuje grupy (może jako amatorowi dodawały mu pewności?), konsekwentnie łączy awangardowe kierunki z fotografią: zdjęcie robotnika przysłaniającego twarz szpadlem mogłoby się znaleźć na wystawie surrealistów, bezkamerowe odbitki z użyciem widelca, noża czy kręgosłupa ryby to dosłowne nawiązanie do Man Raya, próby z rozsypywaniem cukru bezpośrednio na papierze fotograficznym zbliżają go do abstrakcji.

A jednak prosi o spotkanie dyrektora Zakładów Azotowych w Kędzierzynie-Koźlu. Chce robić broszury BHP. Dyrektor, zanim się zgodzi, opowiada dziwny sen, jaki miał tej nocy. Śniło mu się, że do jego domu ktoś przynosi dwa telewizory. Lewczyński rozumie aluzję i na drugi dzień dostarcza do mieszkania mocodawcy dwa „wyśnione" odbiorniki. Może zacząć pracę.

Co takiego było w tym zleceniu, że zgodził się dać niemałą łapówkę: intratna chałtura i chęć zysku? Możliwość bezproblemowego fotografowania ludzi przy pracy? Przecież nie miałby na to szansy, nie reprezentuje żadnej redakcji ani instytucji. Może zafascynowany dokonaniami agencji Magnum marzy o klasycznym fotoreportażu?