Czy sądownictwu grozi zapaść - debata "Rzeczpospolitej" z udziałem prezesów sądów

Sądy robią, co mogą, ale sytuacja nie napawa optymizmem. Rozpraw jest mniej, bo wokandy bywają krótsze ze względu na przerwy i częstą dezynfekcję sal rozpraw. Zdalne postępowania są prowadzone rzadko. Powód to możliwości techniczne sądów i osobowe sędziów. W sądach przybywa spraw pocovidowych – np. osób, które odmawiają przyjęcia mandatów za brak maseczek – gospodarczych czy pracowniczych. Sądy muszą jednak funkcjonować, dlatego czekają na zmiany.

Joanna Bitner, prezes SO w Warszawie, Rafał Terlecki, prezes SO w Gdańsku, Krzysztof Kurosz, prezes SR Łódź Śródmieście, Maciej Strączyński, prezes SO w Szczecinie, oraz Wojciech Łukowski, prezes SO we Wrocławiu, wymienili się doświadczeniami w zarządzaniu sądami w czasie epidemii. Spotkanie podzieliliśmy na dwa etapy. Pierwszy to diagnoza: jak wygląda sytuacja w konkretnych sądach po pół roku pandemii. I drugi – zmiany systemowe, szybkie poprawki itd.

Czytaj też:

Koronawirus: sądy w czasie pandemii

Koronawirus: działalność sądów po epidemii

Nie jest źle. Diagnoza po pół roku pandemii

Joanna Bitner, prezes Sądu Okręgowego w Warszawie

Sądy starają się pracować zwyczajnie, tak jak w zeszłym roku. Nie udaje się jednak osiągnąć podobnych wyników z powodu obowiązujących reżimów sanitarnych. Na wokandach nie można zmieścić tylu spraw, bo potrzebne są przerwy na dezynfekcje. Świadkowie są wzywani na określoną godzinę i w efekcie sąd często czeka na świadka.

W SO w Warszawie średnio dziś wyznacza się 15 do 20 proc. spraw mniej niż w analogicznym okresie 2019 r. Są piony, w których wyznacza się 20, a nawet 25 proc. mniej spraw. W ciągu dwóch tygodni w SO przeprowadza się ok 2 tys. rozpraw, ok. 600 jest odwoływanych. Ratunkiem są rozprawy zdalne – takich jest 30 do 50 w ciągu dwóch tygodni. To cały czas za mało. Decydują o tym możliwości  bariery natury osobowej. Niektórzy mają bariery mentalne, które trudno przezwyciężyć.

Są też obawy, czy zdalna rozprawa jest metodą wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia – chodzi o rzetelność. Staramy się w sądzie propagować rozprawy zdalne. Sama sądzę w taki sposób. Mimo lockdownu wysłaliśmy z sądu ok. 700 tys. wysyłek. Martwi liczba spraw, które przychodzą do sądu. Notujemy wzrost spraw cywilnych w pionie cywilnym o ok. 20 proc. i gospodarczym (SO w Warszawie rozpoznaje 60 proc. wszystkich spraw w kraju) – wzrost o 50 proc. W drugiej instancji z kolei wpływ w sprawach cywilnych spada – o 20 proc. w pionie karnym spadki są niewielkie, ale nie ma wzrostu. Mniej spraw trafia do sądów rejonowych – ok. 20 proc.

Problemem są też kadry. Stale nieobecnych w pracy jest ok 100 osób (70 urzędników, ponad 30 sędziów i kilku asystentów) – to 10 proc. całej naszej kadry. Powodem jest wewnętrzna izolacja lub oficjalna kwarantanna.

Rafał Terlecki, prezes Sądu Okręgowego w Gdańsku

W czasie pandemii z wielu powodów nie da się pracować tak jak przed nią. Mamy jednak czym się pochwalić. Na przykład korespondencja, która wychodzi z sądu. Za pierwsze pół roku 2020 mamy wynik porównywalny z 2019 r. A to wszystko dzięki fantastycznej pracy pracowników sekretariatów. Wyznaczamy o 30 proc. mniej spraw, ale jednocześnie liczba orzeczeń spadła o kilka proc.

Bardzo dobrze radzą sobie wydziały odwoławcze. To jednak cały czas kwestia doganiania standardów sprzed pandemii. A przecież musimy pamiętać, że już wówczas sądy miały kłopoty. Ratujemy się zdalną pracą, uruchamiamy biura obsługi interesantów także w formie zdalnej. Jest problem z obsadą pracowników. Były takie tygodnie, że do pracy przychodziło od 20 do 30 proc. obsługi. W sprawach rozwodowych odnotowaliśmy spadek o 25 proc. Pozostałe raczej rosną. To dowód na to, że przez epidemię ludzie nie przestali się interesować sądami. Sprawy zdalne powoli ruszają. Problem polega na tym, że sędziowie nie mają odpowiednio wyposażonych laptopów. Wystąpiliśmy o nie już w lipcu, ale dopiero teraz odbędzie się przetarg na zakup sprzętu.

Maciej Strączyński, prezes Sądu Okręgowego w Szczecinie

U mnie w sądzie sytuacja wygląda bardzo podobnie. To także duży sąd i dotknęły nas te same problemy co wszędzie. Przechodzimy na pracę zdalną, kiedy tylko jest to możliwe. W Szczecinie całkowicie zrezygnowaliśmy z wyjazdów sędziów penitencjarnych do zakładów karnych i korzystamy z posiedzeń zdalnych. Ważna jest jednak jakość połączenia. W tych sprawach nie ma problemu, ponieważ jest to oficjalne połączenie pomiędzy sądem a więzieniem. Gorzej jest wtedy, kiedy każdy uczestnik korzysta z innego systemu. W sądach mamy też spore ograniczenia liczby osób, które wpuszczamy do budynków. Co będzie dalej? Nie wiem. Fala pandemii w Szczecinie gwałtownie rośnie. Spośród siedmiu prezesów rejonowych dwóch mam obecnie na kwarantannie.

Wojciech Łukowski, prezes Sądu Okręgowego we Wrocławiu

We Wrocławiu pracowaliśmy - z ograniczeniami - ale przez cały czas lockdownu, działały również biura podawcze choć oczywiście także z ograniczeniami. Nie można powiedzieć, że sąd całkowicie stanał. W niektórych wydziałach, dzięki załatwianiu spraw na posiedzeniach niejawnych, wyniki się wręcz polepszyły. Przykłady? Dobrze działają wydziały odwoławcze. Możliwość prowadzenia spraw według Kpc i przepisów covidovych większej ilości spraw na posiedzeniu niejawnym pomaga. Statystyczne wyniki przy rozpoznawaniu apelacji są całkiem niezłe. Realny problem mamy w sprawach I instancyjnych i to może doprowadzić do zapaści czy nawet zawału. Jeżeli chodzi o rozprawy zdalne to mamy w statystykach co dwa tygodnie sporządzanych średnio 1250 rozpraw i posiedzeń zwykłych i mniej więcej 250 zdalnych. Jeżeli natomiast chodzi o bezpieczeństwo epidemiczne w sądzie to okresie wakacyjnym jako społeczeństwo spoczęliśmy na laurach, teraz się to zmieniło. Jak prezes muszą zmagać się z oburzonymi klientami sądów, którzy skarżą się, że muszą zakładać maski wchodząc do sądu. Naszym największym problemem jest wieczne filozofowanie zbuntowanych obywateli, że ograniczamy komuś wolność. A dla mnie poza analizą prawną jest to zwykły szacunek dla współobywateli. To nie jest dla mnie dyskusja o ograniczaniu wolności tylko zwykła kalkulacja, że jeżeli nie będziemy przestrzegać w sądzie reguł bezpieczeństwa to część do tego sądu wzywanych albo się będzie realnie bała przyjść albo uzyska wygodny pretekst do tego, żeby nie przyjść.

Krzysztof Kurosz, prezes Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia

Z punktu widzenia SR, choć to drugi co do wielkości sąd rejonowy w Polsce, sytuacja jest nieco inna. Do nas trafiają drobniejsze sprawy. W wielu kategoriach jest ich nieco mniej – wpływ wynosi od 80 do 90 proc. spraw z 2019 r. Ale niektórych przybyło. W wydziałach upadłościowych i restrukturyzacyjnych odnotowujemy wzrost o 28 proc. Przybywa też spraw pracowniczych – od 20 do 30 proc. – i o 16 proc. w wydziale ksiąg wieczystych. Potwierdza to tylko fakt, że lockdown nie zatrzymał sądów, on je na chwilę wstrzymał. Dziś wychodzi z sądu więcej korespondencji niż w tym samym czasie w 2019 r. W pierwszej połowie 2020 r. z sądu rejonowego wyszło blisko 516 tys. przesyłek. Zorganizowano w nim 77 tys. posiedzeń. Rozprawy online to liczba mikroskopijna. W wydziałach odwoławczych SO jest to bardzo dobre rozwiązanie, w sądach rejonowych odbywa się na niskim poziomie.

Trochę się przyzwyczailiśmy do pandemii. Każdego dnia mamy od kilku do kilkunastu osób wyłączonych z pracy stacjonarnej, kierujemy więc je do pracy zdalnej.

Co do zmian. Rewolucja duża czy mała?

To nasz drugi temat debaty. Chcieliśmy poznać pomysły prezesów na zmiany, które wspomogą wymiar sprawiedliwości i które pomogą sądom pozbyć się zaległości i nie mnożyć kolejnych. Pytaliśmy o zmiany systemowe i te małe.

Joanna Bitner

Postulowane zmiany legislacyjne, które usprawnią pracę sądów w stanie epidemii, to:

– Podwyższenie granicznej wartości przedmiotu sporu w sądach rejonowych: w sprawach cywilnych do 100 tys. zł, a w gospodarczych do 150 tys. zł.

– Obowiązki związane z pandemią – nakazy, zakazy – muszą zostać precyzyjnie zapisane i mieć umocowanie na poziomie ustawowym.

– Doręczenia elektroniczne na adresy mailowe zaufane (nadzorowane przez samorządy zawodowe) i oficjalne (prokuratura, Prokuratoria Generalna itd.).

– Wyłączna właściwość miejscowa sądu w sprawach konsumenckich według miejsca zamieszkania konsumenta.

– Orzekanie jednoosobowo, zamiast składów wieloosobowych, ale tylko na czas epidemii i z uprawnieniem sądu do zarządzenia rozpoznania sprawy w składzie wieloosobowym, gdy uzna to za potrzebne.

Karne procesy wieloosobowe już teraz są prowadzone w kilku salach równocześnie. Oczywiście budzi to wątpliwości, ale tylko tak możemy prowadzić procesy z np. 50 oskarżonymi. Epidemia wymusza pewne ograniczenia: faktyczne, logistyczne i sanitarne. Musimy zapewnić sądze- nie bezpieczne. Zapewnienie wszystkich gwarancji procesowych w taki sposób, w jaki rozumieliśmy to przed epidemią, nie jest dziś możliwe. Trzeba uważać, by nie ograniczyć ich nadmiernie, ale zarazem, żeby ich absolutne przestrzeganie w dotychczas przyjęty sposób nie pozbawiło obywatela w ogóle prawa do sądu aż do zakończenia epidemii.

Rafał Terlecki

Propozycji zmian jest kilka. Potrzebne jest szybkie działanie. Myślę tu o sprawnych rozprawach, dobrej współpracy z pełnomocnikami i większej liczbie posiedzeń niejawnych. Nawrót pandemii sprawił, że do wielu dotarło, że prawnik musi współpracować z sądem, a sądy pracują dziś w reżimie wojennym – od 10 do 15 proc. sędziów i pracowników jest stale wyłączona z pracy.

W sprawach karnych brakuje przepisów o pracy zdalnej, a proszę pamiętać, że w takich sprawach przynajmniej jedna strona, oskarżony, nie jest zainteresowany, żeby jego sprawa toczyła się szybko i sprawnie. Są sprawy, które toczą się tylko zdalnie.