William Pitt kontra Charles Fox

Od czasów powołania parlamentu Szymona de Monfort z 1265 r. upłynęło przeszło 500 lat. System rządzenia w Anglii wciąż ewoluował w kierunku stałego ograniczania władzy monarchy na rzecz parlamentu. W 1689 r. Wilhelm III podpisał „Deklarację praw” – jeden z najważniejszych dokumentów prawnych w historii Anglii, który przekształcał ustrój państwa w monarchię parlamentarną.

Przyjaciel księcia Walii

Urodzony 24 stycznia 1749 r. w Westminster Charles James Fox był potomkiem króla Karola II oraz synem Henry'ego Foxa, angielskiego barona Holland of Foxley i lady Caroline Lennox. Podobnie jak jego ojciec był członkiem ugrupowania politycznego wigów wsławionego przeprowadzeniem w listopadzie i grudniu 1688 r. „chwalebnej rewolucji”, która, obalając Jakuba II Stuarta, ostatecznie wyeliminowała katolicyzm z życia politycznego i społecznego Anglii, wprowadzając na tron księcia Wilhelma III Orańskiego i królową Marię II.

W 1764 r. Charles Fox został wybrany do Parlamentu, kiedy miał zaledwie 19 lat. Było to wbrew angielskiej tradycji, zgodnie z którą nie można stać się członkiem Izby Gmin przed 21. rokiem życia. Pobłażliwość ojca przyczyniła się do uzależnienia Charlesa od hazardu i kobiet. Była z tego tylko jedna korzyść: złe prowadzenie się zbliżyło go do księcia Walii, przyszłego króla Jerzego IV. Następca tronu, który był w cichej opozycji do ojca, słynął z hulaszczego trybu życia i czekał na objęcie tronu, jedząc i pijąc ponad miarę.

W 1784 r. Charles Fox wyraził swoje poparcie dla aspiracji niepodległościowych Amerykanów. Stracił wówczas całkowicie zaufanie Jerzego III i został zmuszony do ustąpienia z urzędu ministra spraw zagranicznych w rządzie kierowanym nominalnie przez Williama Cavendisha-Bentincka, księcia Portland. W rzeczywistości władzę w kraju sprawowała od kwietnia 1783 r. do grudnia 1783 r. mocno obśmiewana tzw. koalicja Fox-North, w której Lord North pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych, a Charles James Fox był najmłodszym i jednocześnie pierwszym ministrem Spraw Zagranicznych w historii Anglii.

Najmłodszy premier w historii

William Pitt (Młodszy) urodził się 28 maja 1759 r. w Hayes w hrabstwie Kent. Był synem Williama Pitta (Starszego), hrabiego Chatham – sekretarza stanu w czasie, kiedy Anglia toczyła wojnę siedmioletnią (1756–1763 ), a także późniejszego premiera Anglii. Pomimo słabego zdrowia był znakomitym studentem w Pembroke Hall na Uniwersytecie Cambridge. W wieku 21 lat otrzymał nominację na kanclerza skarbu. Na tym stanowisku odpowiadał za wszystkie ekonomiczne i finansowe sprawy państwa. Ojciec Pitta Młodszego pomógł Jerzemu III zakończyć wojnę siedmioletnią i stał się orędownikiem króla, tworząc wraz z Henrym St Johnem, 1. wicehrabią Bolingbroke, koncepcję polityczną „króla-patrioty”. Jego ugrupowanie torysów dążyło do wzmocnienia władzy monarszej, jednocześnie przestrzegając przed rządami absolutnymi.

Ten zwolennik silnej władzy króla został najmłodszym premierem w historii Anglii. Gdy w 1783 r. w wieku 24 lat obejmował urząd premiera, zadłużenie państwa spowodowane wojną w Ameryce Północnej sięgnęło niebotycznego pułapu 250 milionów funtów. Żeby zredukować obciążenie finansów państwa, Pitt Młodszy ustanowił nowe podatki i zmniejszył opłaty celne, które dotychczas tylko napędzały proceder szmuglerski. Poprzez odnowiony i udoskonalony system kontroli zmniejszyła się wydatnie liczba oszustw finansowych. W 1786 r. Pitt stworzył tzw. sinking fund, czyli fundusz, na którego konto wpływało co roku milion funtów przeznaczonych na spłatę długu narodowego.

William Pitt reprezentował całkowicie odmienny typ człowieka niż Charles J. Fox. Był chłodno kalkulującym, zamkniętym w sobie pragmatykiem. W odróżnieniu od Foxa, który uwielbiał modę, towarzystwo, alkohol i zabawę, premier Pitt miał bardzo ograniczony krąg znajomych. Z nikim nie utrzymywał korespondencji. Nie interesowała go sztuka ani literatura. Poza krótką podróżą do Francji rzadko wyjeżdżał, nigdy nie był w Irlandii i Szkocji, a Anglię znał bardzo słabo. Williama Pitta nie interesowały problemy społeczne związane z rewolucją przemysłową w Anglii.

Charles Fox, w przeciwieństwie do opanowanego i chłodno kalkulującego premiera Pitta Młodszego, wygłaszał pełne emocji przemówienia, w których zawsze bronił niezależności parlamentu: „Stoję na stanowisku obrony pryncypiów. Twierdzę, że Anglicy mają pełne prawo kontrolować rządzących poprzez swoich reprezentantów w Parlamencie. Szanowny dżentelmen (William Pitt) ma przeciwne zdanie i to jest powodem politycznej wrogości między nami”.

Szaleństwo króla Jerzego

W 1788 r. gwałtowny atak porfirii Jerzego III wywołał kryzys w państwie. Premier Pitt, rozumiejąc konieczność wprowadzenia regencji, sprzeciwiał się jednak oddaniu pełni władzy monarszej księciu Walii niekryjącemu się z pijaństwem i rozwiązłością. Nastąpił konflikt pomiędzy premierem a następcą tronu i wspierającym go liderem wigów Charlesem Foxem. Ostatecznie kryzys regencyjny został rozwiązany w lutym 1789 r., gdy stan zdrowia niepoczytalnego Jerzego III uległ znacznej poprawie.

Charles Fox powitał z radością wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 r. Traktował to wydarzenie jako dziejowy podmuch historii, ale taka postawa sprawiła, że wiele osób z jego partii odsunęło się od niego. Nastąpił rozłam w parlamencie, ponieważ za Foxem opowiedziało się zaledwie 60 kolegów z ugrupowania wigów. Fox był wprawdzie wielkim zwolennikiem konstytucji francuskiej z 1791 r., ale gwałtowność krwawych wydarzeń rewolucyjnych, a zwłaszcza zgilotynowanie Ludwika XVI przeraziło go. Lamentując nad niezrozumiałą dla niego brutalnością francuskich rewolucjonistów, usiłował zarazem usprawiedliwiać ich postępowanie.

W przeciwieństwie do swojego rywala William Pitt starał się trzymać swój kraj z dala od wydarzeń we Francji. Dostrzegał tylko jedną korzyść płynącą z rewolucji republikańskiej na kontynencie – osłabienie francuskich apetytów kolonialnych. Sytuacja się zmieniła, gdy 1 lutego 1793 r. agresywny rząd rewolucyjny w Paryżu wypowiedział wojnę Wielkiej Brytanii. Pitt, podobnie jak jego ojciec w czasie wojny siedmioletniej, stał się niekwestionowanym przywódcą państwa walczącego z odwiecznym wrogiem. Nie odnosił jednak takich sukcesów jak jego ojciec. Na wieść o klęsce, jaką sprzymierzone siły brytyjsko-hanowerskie poniosły w bitwie pod Hondschoote, powiedział: „Słońce chwały angielskiej właśnie zaszło”.

Jastrząb kontra gołąb

Jego polityczny konkurent Charles Fox ze znacznie uszczuploną grupą zwolenników stworzył radykalny ruch opozycyjny stojący na stanowisku, że wojna jest niepotrzebna i najlepszym rozwiązaniem są negocjacje.

Wydarzenia rewolucyjne w Ameryce osłabiły Wielką Brytanię. Wojna z Francją postawiła kraj w obliczu poważnego kryzysu finansowego. W 1797 r. dokładnie kontrolujący wydatki premier Pitt zakazał wymiany banknotów na złoto. Wprowadził także podatek dochodowy.

Rewolucja Francuska wywarła wpływ na społeczeństwo irlandzkie: odżyły przyczajone animozje religijne pomiędzy Irlandią a Koroną Brytyjską. W 1798 r. wybuchło zakończone klęską antybrytyjskie powstanie. Ostatecznie w 1800 r. z inicjatywy Pitta uchwalono akt unijny z Irlandią.

W 1801 r. obaj całkowicie rozczarowani politycy wycofali się z uczestnictwa w pracach Izby Gmin. Odejście z parlamentu zastało ich na dwóch przeciwnych biegunach i uzewnętrzniło ich kontrastujące temperamenty i charaktery. Foxa jako błyskotliwego i beztroskiego playboya oraz Pitta – pragmatyka przypominającego chłodno kalkulującą polityczną maszynę. Ale to flegmatyczny Pitt okazał się politycznie skuteczniejszy, gdy po raz drugi w 1804 r. otrzymał propozycję objęcia urzędu premiera Wielkiej Brytanii. Przyjął to stanowisko, stawiając warunek, że Charles J. Fox nie wejdzie w skład jego gabinetu. Później się okazało, że to był jego największy błąd. Gabinet był słaby, a niezwykle wpływowy Charles J. Fox został jego największym krytykiem.

Także na arenie międzynarodowej rząd Pitta zaliczył wiele porażek. Zorganizowana przez niego trzecia koalicja z Rosją, Szwecją i Austrią przeciwko Napoleonowi rozpadła się po klęskach pod Ulm i Austerlitz w 1805 r. Jedynym jasnym punktem było w październiku zwycięstwo Nelsona pod Trafalgarem, które dopiero zażegnało groźbę inwazji morskiej na Wyspy Brytyjskie.

William Pitt nigdy się nie ożenił i do końca życia pozostał samotny. 9 listopada 1805 r. wygłosił w londyńskim Guidhall swą ostatnią mowę polityczną. Zmarł 23 stycznia 1806 r. w Londynie i został pochowany w katedrze westminsterskiej 22 lutego 1806 r.