Określone bezprawne działania mogą doprowadzić do naruszenia tych dóbr, co będzie miało szczególnie dotkliwe skutki, jeżeli nastąpi ono za pośrednictwem Internetu.
W przypadku dóbr osobistych osób prawnych należy mówić o pewnych wartościach niemajątkowych, nierozerwalnie związanych z osobą prawną (niezbywalne), dzięki którym ta osoba może funkcjonować zgodnie ze swoim zakresem działania, czyli po prostu spokojne, w sposób niezakłócony działać na rynku. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (art. 23 Kodeksu cywilnego) stosuje się odpowiednio do osób prawnych, jednak dobra te nie są tożsame i ich stosowanie nie może mieć charakteru automatycznego. Przykładowo, u człowieka ochronie podlega życie, zdrowie, wolność, swoboda sumienia, nazwisko, wizerunek czy nietykalność mieszkania i oczywistym jest, że nie wszystkie te dobra mają zastosowanie do osoby prawnej (np. życie czy zdrowie).
Czytaj także: Naruszenie dóbr osobistych dłużnika
Katalog dóbr osobistych osób prawnych jest otwarty, jednakże tworząc go należy wziąć po uwagę pewną szczególną specyfikę tych dóbr. Charakteryzując je kładzie się nacisk na kryterium zewnętrzne (obiektywne), w odróżnieniu od kryterium wewnętrznego (subiektywnego) przypisywanego wyłącznie człowiekowi. Osoby prawne nie mogą odczuwać tak jak ludzie wyrządzonej im krzywdy. Świadomość własnej wartości czy szacunek dla samego siebie wymaga zdolności do subiektywnego postrzegania swojego istnienia, przypisywanej tylko człowiekowi. Podkreślenia także wymaga, że charakteryzując dobra osobiste, uwzględnia się cel i funkcję działalności danej osoby prawnej, która przykładowo może być gospodarcza, wychowawcza, charytatywna.
Poszczególne dobra osobiste
Dobrem osobistym osoby prawnej najczęściej naruszanym jest jej dobre imię, czyli inaczej reputacja, renoma, opinia handlowa, marka, goodwill, autorytet. Dobro to jest odpowiednikiem czci człowieka, ale nie w sensie subiektywnym (godność osobista), tylko obiektywnym, pojmowane jako obraz osoby prawnej w oczach osób trzecich. Przykładowo wskazuje się, że działaniem naruszającym dobre imię osoby prawnej jest publikacja materiałów powodujących pogorszenie wizerunku osoby prawnej w odbiorze społecznym i narażających ją na utratę zaufania lub wiarygodności. Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że pozyskanie informacji i opinii od osoby godnej zaufania, mającej wiedzę i autorytet społeczny, nie w każdym przypadku będzie wyłączało bezprawność naruszenia dóbr osobistych. Warunkiem zgodności z prawem publikowania przez prasę ujemnych ocen i opinii krytycznych jest rzetelność takiego działania i jego zgodność z zasadami współżycia społecznego. Z tego punktu widzenia znaczenie mają motywy, którymi kierowała się osoba rozpowszechniająca ocenę czy opinię. Dlatego trzeba ustalić, czy celem jej działania było dokuczenie i poniżenie, czy też obrona uzasadnionego interesu społecznego. Przytoczenia wymaga także inny ciekawy pogląd sądu, który uznał, że sam fakt uwzględnienia reklamacji nie świadczy jeszcze o tym, że sprzedawca handluje towarem złej jakości, w związku z czym rozpowszechnianie takiej informacji narusza dobra osobiste sprzedawcy.
Natomiast przy jednostkach samorządu terytorialnego działaniem naruszającym dobre imię może być opublikowanie nieprawdziwej informacji na temat nieprawidłowości w działaniu urzędników tej jednostki, bez podania konkretnych nazwisk. Jednak nie zawsze będzie tak, że każdy zarzut pod adresem wójta czy radnego będzie godzić w gminę.
Kolejnym dobrem osobistym osoby prawnej jest jej wizerunek, ale przez który inaczej niż przy człowieku, rozumie się znak ją symbolizujący (symbol, godło, herb). Atrybut osobowości, na który składa się zbiór cech fizycznych, przysługuje wyłącznie człowiekowi. Natomiast symbol, jako nośnik tożsamości w zewnętrznym odbiorze, indywidualizuje osobę prawną i jest jej wizerunkiem. W jednej ze spraw Sąd Najwyższy uznał, że takim symbolem jest godło uniwersytetu i nie można go używać bez zgody odpowiednich władz. Ponadto, osobom prawnym przysługuje także prawo do tajemnicy korespondencji, prawo do prywatności i nietykalności pomieszczeń w których prowadzona jest działalność gospodarcza.
Ochronie podlega także nazwa (firma) oraz znak towarowy. Firma chroniona jest również przez art. 4310 Kodeksu cywilnego, a znak towarowy przez przepisy Prawa własności przemysłowej. Jednakże niewykluczone, aby takiej ochrony dochodzić także w oparciu o przepisy o dobrach osobistych.
Wiele problemów przysparza kwestia naruszenia dóbr osobistych osób fizycznych związanych z osobą prawną. Osoba prawna działa bowiem tylko poprzez osoby fizyczne (członkowie organów, pracownicy, osoby współpracujące). Aby można było mówić o naruszeniu dobra osobistego osoby fizycznej, które doprowadziło do naruszenia również dobra osobistego osoby prawnej, musi istnieć jakiś łącznik, związek między zachowaniem osoby fizycznej a osobą prawną. Oskarżanie spółki o prowadzenie „kreatywnej księgowości" jest zasadne i nie narusza jej dóbr osobistych, jeżeli władze spółki na taką księgowość się zgadzały. W innym orzeczeniu sąd uznał, że sam fakt zatrzymania czy postawienia zarzutu byłemu członkowi zarządu spółki nie uprawnia jeszcze do formułowania kategorycznych wniosków dotyczących bezpośrednio spółki będącej samodzielnym, odrębnym podmiotem prawa. Natomiast rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o dziennikarzach (zarzut łapówkarstwa) i zniesławiających ocen ich pracy u wydawcy (osoby prawnej) stanowi naruszenie dobrego imienia również tego wydawcy. Jednakże wydaje się, że wspomniany związek pomiędzy zachowaniem człowieka a osobą prawną nie zawsze musi występować albo nie zawsze musi być taki oczywisty. Można przecież wyobrazić sobie sytuację, w której celowe i bezzasadne oczernianie członków zarządu przez konkurencję jest dokonywane tylko po to, aby ucierpiała na tym reputacja konkurenta. Wtedy wspomniany powyżej związek nie musi występować, by można mówić o tym, że naruszone zostały dobra osobiste osoby prawnej.
Naruszenie i ochrona
Aby dane działanie osoby trzeciej uznać za naruszające dobro osobiste osoby prawnej, musi ono być bezprawne. Z drugiej strony należy pamiętać o równoważnym i konkurującym konstytucyjnym prawie do wolności słowa i wypowiedzi, które zezwala na swobodne wyrażanie swoich poglądów i opinii. Wyważenia tych przeciwstawnych interesów najczęściej będzie dokonywał indywidualnie sąd.
W przypadku naruszenia dobra osobistego, osoba prawna może korzystając z katalogu z art. 24 i 448 Kodeksy cywilnego żądać zaniechania działania naruszającego jej dobra oraz podjęcia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia (np. złożenia oświadczenia odpowiedniej treści). Osoba prawna może domagać się również zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego. Jego wysokość ustalana będzie uznaniowo, w zależności od stopnia naruszenia danego dobra i winy osoby naruszającej. Niedawno Sąd Najwyższy uznał, że roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za naruszenie dóbr osobistych przechodzi na następcę prawnego pod tytułem ogólnym osoby prawnej, gdy powództwo o jego zasądzenie zostało wytoczone przed jej ustaniem. Zatem zadośćuczynienia mogą dochodzić także następcy prawni.
Pamiętać należy, że katalog dóbr osobistych osób prawnych jest otwarty, a dynamiczny rozwój Internetu sprawia, że spodziewać się będzie można coraz to nowych form i sposobów ich naruszania. Na osobach prawnych spoczywać będzie obowiązek szybkiego przeciwdziałania takim naruszeniom.
Maciej Wróbel Adwokat, Doktorant w Katedrze Prawa Cywilnego, Handlowego, Ubezpieczeniowego UAM w Poznaniu
