Obywatele Unii Europejskiej przebywający za granicą mają prawo zwrócić się o pomoc do każdego konsulatu lub ambasady państwa członkowskiego, jeśli ich państwo nie ma w danym kraju swojego przedstawicielstwa. Pomoc powinna być udzielona na takich samych zasadach jak własnym obywatelom. Prawo to gwarantują traktaty UE i Karta praw podstawowych. Obecnie w Parlamencie Europejskim trwają prace nad projektem dyrektywy, która ma ułatwić zapewnianie ochrony konsularnej obywatelom UE.
Ochrona ma być udzielana zarówno w sytuacjach wyjątkowych, np. trzęsienia ziemi, powodzi, wojny, jak i codziennych, np. w razie zgubienia lub kradzieży paszportu, poważnego wypadku, ciężkiej choroby oraz przypadków aresztowania i zatrzymania. W razie zgonu obywatela UE za granicą państwo poproszone o pomoc może zorganizować transport zwłok do kraju.
Obywatel ma prawo swobody wyboru placówki państwa, do którego chce zwrócić się o pomoc. Może ona polegać na wsparciu finansowym, przeważnie w niewielkiej kwocie, w celu np. pokrycia kosztów powrotu do kraju lub pobytu w hotelu. Pomoc finansowa jest udzielana za zgodą państwa pochodzenia, które zwraca koszty pomocy, a następnie może dochodzić ich zwrotu od swojego obywatela. Inne możliwe formy wsparcia to zapewnienie opieki medycznej, udzielenie niezbędnych informacji, powiadomienie członków rodziny i osób bliskich, wydanie tymczasowych dokumentów podróży etc.
Obecnie ochrona konsularna jest udzielana tylko, gdy w danym kraju nie ma żadnego konsulatu ani ambasady państwa UE, którego obywatel potrzebuje pomocy. Komisja Europejska chce to rozszerzyć na sytuacje, gdy placówka jest „niedostępna", tj. gdy nie można do niej dotrzeć i wrócić w ciągu jednego dnia. Tylko w trzech krajach na świecie są placówki wszystkich 27 państw członkowskich UE: w Stanach Zjednoczonych, Rosji i Chinach. Wśród państw, w których Polska nie ma swojej ambasady ani konsulatu, są przede wszystkim państwa afrykańskie i egzotyczne wyspy. Są to także kraje Ameryki Środkowej i Południowej: Boliwia, Ekwador, Honduras, Kostaryka, Panama, Paragwaj, Urugwaj. Kraje azjatyckie, w których nie ma polskich placówek dyplomatycznych, to m.in. Filipiny, Mongolia, Sri Lanka.
